Notatki z historii klasa 6 - Program nauczania 25/26

Określenie — termin „prekolumbijskie” oznacza czasy przed przybyciem Krzysztofa Kolumba (1492 r.). W tym okresie w Ameryce istniały wysoko rozwinięte cywilizacje.

Ważne osiągnięcia:

Zaawansowane rolnictwo — główną rośliną uprawną była kukurydza 🌽. Uprawiano też fasolę, dynię, ziemniaki (Inkowie) i pomidory.
Technologia — nie używano koła do transportu (choć znano je w zabawkach) ani żelaza. Wykorzystywano natomiast brąz, miedź i złoto.
Architektura — budowano imponujące piramidy, świątynie i całe miasta.

☀️ Majowie (Meksyk i Ameryka Środkowa)

Czas — szczyt rozwoju tej cywilizacji przypada na lata ok. 250-900 n.e., chociaż istniała ona znacznie dłużej.
Organizacja — nie stworzyli jednego państwa. Byli to samodzielni władcy 👑 rządzący miastami-państwami.
Osiągnięcia — stworzyli zaawansowany kalendarz 📅 (niemal tak dokładny jak nasz), w matematyce posługiwali się pojęciem zera (nieznanym wtedy w Europie) i posiadali pismo obrazkowe (hieroglify). Byli też doskonałymi astronomami i budowniczymi.
Zanik — ich główne ośrodki upadły w tajemniczy sposób na długo przed przybyciem Europejczyków.

🐍 Aztekowie (Meksyk)

Czas — rozkwit od XIV do początku XVI wieku (najmłodsza z trzech wielkich cywilizacji).
Stolica — Tenochtitlán (dzisiejsze miasto Meksyk), ogromne miasto zbudowane na wyspie na jeziorze.
Organizacja — stworzyli potężne imperium 🏛️, podbijając sąsiednie plemiona i żądając od nich trybutu (danin).
Religia — wierzyli w wielu bogów i składali ofiary z ludzi 🩸, wierząc, że są one niezbędne do wschodu słońca.
Koniec — zostali podbici w 1521 r. przez niewielką armię hiszpańskiego konkwistadora Hernána Cortésa, któremu pomogły plemiona wrogie Aztekom.

⛰️ Inkowie (Andy – Peru, Ekwador, Chile)

Czas — rozkwit od XV do początku XVI wieku.
Stolica — Cuzco (położone w Andach).
Organizacja — stworzyli ogromne, scentralizowane imperium 🌐, rządzone przez boskiego władcę, Inkę. Zbudowali sieć dróg 🛤️ w trudnym, górskim terenie o długości ponad 30 000 km.
Osiągnięcia — słynne „zaginione miasto” Machu Picchu; zamiast pisma używali quipu (sznurków z węzłami) do liczenia i zapisywania informacji; w górach uprawiali ziemniaki, budując tarasy uprawne.
Koniec — podbici przez hiszpańskiego konkwistadora Francisco Pizarro na początku lat 30. XVI wieku.

📜 Notatka: Przyczyny i przebieg wielkich odkryć geograficznych

🧭 Czas i definicja

Czas — koniec XV i początek XVI wieku.
Definicja — okres intensywnych wypraw morskich ⛵, których celem było odkrywanie nowych dróg handlowych oraz nieznanych lądów, co doprowadziło między innymi do odkrycia Ameryki.

❓ Przyczyny (dlaczego odkrywano?)

Ekonomiczne (pieniądze i handel) 💰

Zablokowanie dróg lądowych — Turcy osmańscy po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. utrudnili handel z Dalekim Wschodem (Indiami i Chinami).
Popyt na towary — Europejczycy potrzebowali korzeni (przypraw), które konserwowały żywność, a także złota i jedwabiu.
Poszukiwanie drogi morskiej — konieczne stało się znalezienie nowej, bezpiecznej drogi morskiej do Indii.

Technologiczne (możliwości) 🛠️

Postęp w budowie statków — opracowanie szybkich i zwrotnych statków zdolnych do długich rejsów – karaweli.
Postęp w nawigacji — udoskonalenie przyrządów (np. kompasu, astrolabium) oraz tworzenie precyzyjniejszych map.

Ideologiczne (chęci i ciekawość) ✨

Głód wiedzy — chęć udowodnienia, że Ziemia jest okrągła, i poznania świata.
Misje chrześcijańskie — chęć szerzenia wiary katolickiej (chrystianizacja) wśród nieznanych ludów.

🗺️ Przebieg (kto i co odkrył?)

Odkrywca	Państwo	Rok	Odkrycie/Wyczyn
Bartolomeu Dias	Portugalia	1488	Osiągnięcie południowego krańca Afryki – Przylądka Dobrej Nadziei.
Krzysztof Kolumb	Hiszpania	1492	Dotarcie do Ameryki 🏝️ (myślał, że dopłynął do Indii). Zapoczątkowanie ery odkryć.
Vasco da Gama	Portugalia	1498	Odkrycie morskiej drogi do Indii (opłynięcie Afryki).
Ferdynand Magellan	Hiszpania	1519–1522	Pierwszy rejs dookoła Ziemi 🌐 (potwierdzenie kulistości Ziemi).

📈 Skutki odkryć

Dla Europy:

Nowe towary — sprowadzenie nieznanych wcześniej roślin, np. ziemniaków i kukurydzy, co poprawiło wyżywienie.
Rozwój handlu — przeniesienie głównych szlaków handlowych z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki.
Wzrost potęgi — wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii, a później Anglii i Francji.

Dla Nowego Świata (Ameryki):

Podbój — zniszczenie wysoko rozwiniętych cywilizacji (Majów, Azteków, Inków) przez konkwistadorów.
Spadek liczby ludności — Europejczycy przywieźli ze sobą nieznane tam choroby (np. ospę), które zdziesiątkowały rdzenną ludność.
Nowe produkty — sprowadzenie koni, bydła i trzciny cukrowej.

Wymiana kolumbijska — wzajemna wymiana produktów, zwierząt i chorób między Europą a Amerykami.

📜 Notatka: Skutki odkryć geograficznych

📈 Skutki gospodarcze i handlowe 💰

Zmiana szlaków handlowych — najważniejsze szlaki przeniosły się z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki. Ośrodkami handlu stały się porty Hiszpanii, Portugalii, a później Anglii i Holandii.
Napływ bogactw — do Europy zaczęło masowo płynąć złoto i srebro 🪙 z Ameryki, co spowodowało wzrost cen towarów (rewolucja cen).
Nowe produkty — do Europy trafiły nieznane wcześniej rośliny, które na stałe zmieniły dietę: ziemniaki 🥔, kukurydza 🌽, pomidory, kakao, tytoń i fasola.

🌍 Skutki społeczne i polityczne

Kolonializm — odkryte tereny (głównie Ameryka) zostały opanowane i przekształcone w kolonie 🗺️ państw europejskich.
Upadek cywilizacji — wysoko rozwinięte cywilizacje prekolumbijskie (Aztekowie, Inkowie) zostały zniszczone przez europejskich konkwistadorów (np. Cortés, Pizarro).
Ludobójstwo i choroby — rdzenna ludność Ameryki została zdziesiątkowana przez wojny, niewolniczą pracę i przede wszystkim przez choroby 🦠 (np. ospę) przywiezione z Europy.
Nowe imperia — wzrosła potęga Hiszpanii i Portugalii, które stały się największymi mocarstwami kolonialnymi.

🌱 Skutki kulturalne i naukowe

Potwierdzenie kulistości Ziemi — wyprawa Magellana ostatecznie udowodniła, że Ziemia jest kulą.
Rozwój nauki — nastąpił rozwój kartografii (sporządzanie dokładniejszych map), żeglarstwa i astronomii.
Wymiana kolumbijska — była to wzajemna, choć nie zawsze korzystna, wymiana towarów, roślin, zwierząt i chorób między Starym Światem (Europa, Azja, Afryka) a Nowym Światem (Ameryka).

📜 Notatka: Odrodzenie (renesans)

🕰️ Czas i definicja

Czas — od XIV do XVI wieku (początki we Włoszech, później reszta Europy).
Definicja — nazwa „renesans” oznacza „odrodzenie” (z francuskiego). Był to okres w kulturze europejskiej, który charakteryzował się powrotem do wzorców antycznych (starożytnej Grecji i Rzymu).

💡 Główne idee

Humanizm (człowiek w centrum) 🧑

Hasło — Homo sum et nihil humanum a me alienum puto (Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce).
Filozofia — w przeciwieństwie do średniowiecza, gdzie najważniejszy był Bóg (teocentryzm), w renesansie w centrum zainteresowania znalazł się człowiek (antropocentryzm), jego życie, możliwości i osiągnięcia.
Ideały — powszechne stało się dążenie do wszechstronnej wiedzy (ideał człowieka renesansu – np. Leonardo da Vinci).

Powrót do antyku

Inspiracja — wielkie zainteresowanie sztuką, filozofią i literaturą starożytną. Wzorem były harmonijne proporcje i piękno ludzkiego ciała.

Mecenat

Wspieranie artystów — bogaci ludzie, papieże i królowie (mecenasi) wspierali finansowo artystów i naukowców, co umożliwiło rozkwit sztuki.

🎨 Osiągnięcia w sztuce

Architektura — charakterystyczne były budowle na planie kwadratu, kopuły i kolumny wzorowane na antycznych świątyniach.
Malarstwo — nastąpił rozwój techniki malarskiej: odkrycie i stosowanie perspektywy 📏 (nadawanie iluzji głębi na płaskim obrazie), malowanie realistycznych portretów i piękna ludzkiego ciała.

Artysta	Najważniejsze dzieła
Leonardo da Vinci	Mona Lisa, Ostatnia Wieczerza – geniusz wszechstronny.
Michał Anioł	Freski w Kaplicy Sykstyńskiej, rzeźby Dawid, Pieta.
Rafael Santi	Szkoła Ateńska – mistrz harmonii i piękna.

🔬 Osiągnięcia w nauce (przełom kopernikański)

Mikołaj Kopernik 🔭 (Polak)

Odkrył i udowodnił, że Słońce, a nie Ziemia, jest w centrum Układu Słonecznego (teoria heliocentryczna).
Był to przełom, który obalił średniowieczną wizję świata (geocentryczną, z Ziemią w centrum).

📜 Notatka: Sztuka odrodzenia (renesansu)

🎨 Główne cechy sztuki

Sztuka renesansu była „odrodzeniem” piękna i harmonii, wzorując się na antycznych (starożytnych) ideałach.

Humanizm w sztuce — w centrum uwagi jest człowiek 🧑 i jego piękno. Ciało ludzkie przedstawiane jest realistycznie i w sposób wyidealizowany.
Harmonia i proporcje — artyści dążyli do doskonałej równowagi ⚖️ i symetrii w kompozycjach, często wykorzystując matematykę.
Inspiracja antykiem — powrót do motywów mitologicznych, a w architekturze – do kolumn, łuków i kopuł.

🛠️ Innowacje i techniki

To, co odróżnia renesans, to postęp techniczny i naukowy w malarstwie:

Perspektywa 📏 — najważniejsze odkrycie! Matematyczny sposób na stworzenie na płaskim obrazie iluzji głębi i przestrzeni.
Sfumato (zadymienie) — technika cieniowania, polegająca na łagodnym przechodzeniu kolorów i konturów, dająca wrażenie mgiełki i delikatności (mistrzem był Leonardo da Vinci).
Technika olejna — coraz powszechniejsze stosowanie farb olejnych pozwoliło na uzyskanie intensywniejszych kolorów i większej precyzji.
Realizm — dokładne odwzorowanie otaczającego świata, krajobrazów i twarzy (portretów).

🌟 Mistrzowie renesansu (trójca geniuszy)

Najważniejsi artyści tego okresu, działający głównie we Włoszech:

Artysta	Dziedzina	Najważniejsze dzieła
Leonardo da Vinci	Malarz, wynalazca, naukowiec	Mona Lisa, Ostatnia Wieczerza (człowiek renesansu).
Michał Anioł (Buonarroti)	Rzeźbiarz, malarz, architekt	Rzeźba Dawid, freski w Kaplicy Sykstyńskiej (np. Stworzenie Adama).
Rafael Santi	Malarz, architekt	Szkoła Ateńska (idealne połączenie filozofii i harmonii), liczne Madonny.

🏛️ Architektura

Odejście od strzelistości gotyku na rzecz harmonii i prostoty.
Wzorem była architektura rzymska — stosowano kolumny, półkoliste łuki i trójkątne frontony.
Najważniejsze budowle — Kopuła Bazyliki św. Piotra w Rzymie (projekt Michała Anioła).

📜 Notatka: Reformacja

🕰️ Czas i definicja

Czas — XVI wiek.
Definicja — wielki ruch religijny i społeczny, który miał na celu odnowę Kościoła katolickiego ⛪.
Skutek — reformacja doprowadziła do trwałego podziału chrześcijaństwa na katolicyzm i nowe wyznania, zwane wspólnie protestantyzmem.

❓ Przyczyny (dlaczego doszło do buntu?)

Sprzedaż odpustów 💰 — Kościół katolicki zaczął pobierać opłaty za odpusty, czyli darowanie kary za grzechy. Wierni uważali to za handel wiarą.
Zeświecczenie duchowieństwa — wielu duchownych bardziej interesowało się bogactwem i władzą niż sprawami wiary.
Dążenie do prostej wiary — ludzie chcieli powrotu do prostych zasad opartych wyłącznie na Biblii.

📢 Kluczowa postać — Marcin Luter

Początek — 1517 rok 🗓️. Niemiecki mnich i profesor teologii, Marcin Luter, ogłosił w Wittenberdze 95 tez (punktów krytyki) przeciwko sprzedawaniu odpustów. Uważał, że zbawienie jest darmowym darem od Boga.
Postawa — Luter został ekskomunikowany (wykluczony) z Kościoła, ale zyskał poparcie książąt i stworzył nowe wyznanie – luteranizm.

Główne zasady protestantyzmu (luteranizmu):

Sola Scriptura (tylko Pismo) — jedynym źródłem wiary i prawdy jest Pismo Święte (Biblia). Odrzucenie tradycji Kościoła.
Sola Fide (tylko wiara) — zbawienie człowiek osiąga tylko dzięki wierze 🕊️, a nie dobrym uczynkom czy pieniądzom.
Prostszy Kościół — odrzucenie kultu świętych, Matki Boskiej oraz ograniczenie liczby sakramentów (tylko chrzest i komunia).
Tłumaczenie Biblii — Luter przetłumaczył Biblię na język niemiecki, by każdy mógł ją czytać sam.

⚔️ Skutki reformacji

Podział religijny Europy — powstały nowe wyznania protestanckie: luteranizm (Niemcy, Skandynawia) i kalwinizm (Szwajcaria, Francja, Polska – jego twórcą był Jan Kalwin).
Wojny religijne — w wielu krajach doszło do walk między katolikami a protestantami (np. we Francji, w Niemczech).
Kontrreformacja — była to odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację. Kościół, starając się zatrzymać wiernych, sam się zreformował (sobór trydencki 1545-1563).
Tolerancja w Polsce — Rzeczpospolita w XVI w. była krajem o dużej tolerancji religijnej, w przeciwieństwie do reszty Europy.

📜 Notatka: Kontrreformacja i reforma Kościoła

🛡️ Czas i definicja

Czas — od połowy XVI wieku (po 1545 r.) i w XVII wieku.
Definicja — była to odpowiedź Kościoła katolickiego ⛪ na reformację. Miała dwa cele: walkę z protestantyzmem (kontrreformacja) oraz reformę wewnętrzną Kościoła (naprawa błędów, które doprowadziły do reformacji).

🏛️ Sobór trydencki (1545–1563)

Najważniejsze wydarzenie kontrreformacji. Było to spotkanie biskupów i kardynałów, które ustaliło nowe zasady funkcjonowania Kościoła:

Potwierdzenie tradycji — ustalono, że źródłem wiary jest nie tylko Biblia, ale również tradycja Kościoła.
Prawda i sakramenty — potwierdzono, że do zbawienia potrzebne są wiara i dobre uczynki. Utrzymano siedem sakramentów.
Reforma kleru — zlikwidowano sprzedaż odpustów i zakazano 💰 gromadzenia wielu stanowisk kościelnych przez jedną osobę. Nakazano lepsze wykształcenie księży (tworzenie seminariów duchownych).
Wulgata — uznano, że jedynym obowiązującym tłumaczeniem Biblii jest łacińska Wulgata.

⚔️ Narzędzia walki z reformacją

Kościół użył różnych metod, aby zatrzymać wiernych i zwalczyć protestantyzm:

Indeks ksiąg zakazanych 📚 — lista książek (w tym dzieł Lutra i Kopernika), których czytanie było zabronione katolikom.
Inkwizycja — sąd kościelny, który miał ścigać i sądzić ludzi podejrzanych o herezję.
Zakon jezuitów — założony przez Ignacego Loyolę w 1534 r. Nowy zakon, który miał na celu edukację (prowadzili liczne szkoły i kolegia) oraz misje nawracające na katolicyzm.

🖼️ Sztuka baroku

Kontrreformacja wspierała rozwój nowego stylu w sztuce, zwanego barokiem 🎭.
Cel — miał on oddziaływać na emocje wiernych, olśniewać bogactwem i przepychem, by pokazać potęgę Kościoła i przyciągnąć ludzi.
Cechy — dekoracyjność, krzywe linie, złocenia, dramatyzm i intensywne kolory.

📜 Notatka: Demokracja szlachecka w Polsce

🕰️ Czas i definicja

Czas — od XV do XVIII wieku.
Definicja — unikatowy w Europie ustrój polityczny Rzeczypospolitej, w którym główną rolę w rządzeniu państwem miała szlachta 👑 (stan uprzywilejowany).

👑 Kto rządził?

W Rzeczypospolitej istniała równowaga sił między trzema elementami:

Król — pełnił funkcję reprezentacyjną i dowodził wojskiem, ale jego władza była ograniczana przez szlachtę.
Senat — izba wyższa parlamentu, w skład której wchodzili najważniejsi biskupi i urzędnicy (magnaci – najbogatsza szlachta).
Izba Poselska (Sejm) 🏛️ — główny organ władzy, składający się z posłów, wybieranych przez szlachtę na sejmikach.

📜 Przywileje szlacheckie (podstawa władzy)

Szlachta stopniowo zdobywała prawa, które zapewniły jej dominację w państwie. Najważniejsze z nich:

Neminem captivabimus (1425–1433) — gwarancja nietykalności osobistej. Król nie mógł aresztować szlachcica bez wyroku sądu.
Przywilej Nihil Novi (1505) 🚫 — oznaczał „nic nowego”. Król nie mógł wprowadzić nowego prawa ani podatku bez zgody Sejmu. Był to fundament demokracji szlacheckiej.
Wolna elekcja (po 1572) — po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów szlachta miała prawo do wyboru króla 🗳️.

💔 Kryzys demokracji szlacheckiej

W XVII i XVIII wieku demokracja szlachecka zaczęła słabnąć, a państwo traciło na znaczeniu:

Liberum veto (wolne nie pozwalam) ⛔ — prawo, które pozwalało każdemu posłowi zerwać obrady Sejmu i unieważnić wszystkie podjęte uchwały. W praktyce uniemożliwiało to podejmowanie jakichkolwiek decyzji, paraliżując państwo.
Walka magnaterii — najbogatsze rody (magnaci) przekupywały posłów i kierowały polityką dla własnych korzyści.
Wady elekcji — wybory króla były niestabilne i często prowadziły do wojen domowych lub interwencji obcych państw.

📜 Notatka: Folwark pańszczyźniany

🌾 Czas i definicja

Czas — od XV do XVIII wieku (szczyt rozwoju w XVI i XVII wieku).
Definicja — wielkie gospodarstwo rolne należące do szlachcica 👨‍🌾, którego celem była produkcja zboża na sprzedaż (eksport).
Charakterystyka — produkcja opierała się głównie na przymusowej i darmowej pracy chłopów (pańszczyźnie).

🏰 Jak działał folwark?

Własność — folwarkiem zarządzał szlachcic lub jego urzędnik (ekonom).
Produkcja — głównym produktem było zboże 🌾, które masowo wywożono Wisłą do Gdańska, a stamtąd eksportowano do Europy Zachodniej.
Pańszczyzna — przymusowa i darmowa praca chłopa na polu pana. W XVI w. wynosiła 1-2 dni w tygodniu, ale z czasem wzrosła do kilku dni.

💔 Sytuacja chłopa

Utrata wolności — chłopi zostali „przywiązani do ziemi” (nie mogli opuścić wsi bez zgody pana). Nazywa się to wtórnym poddaństwem chłopa.
Obowiązki — oprócz pańszczyzny, chłop musiał płacić czynsze i oddawać daniny w naturze (np. jaja, drób).
Sąd i władza — szlachcic posiadał pełną władzę sądowniczą nad chłopami w swoim folwarku.

🌍 Konsekwencje systemu folwarcznego

Dla szlachty — system był bardzo korzystny, zapewniając wysokie dochody i umacniając pozycję polityczną.
Dla Rzeczypospolitej — gospodarka skupiona na eksporcie zboża hamowała rozwój miast 🏙️ i przemysłu.
Dla chłopów — system doprowadził do pogorszenia warunków życia 📉 i skrajnego ubóstwa większości społeczeństwa.

📜 Notatka: Polska za panowania ostatnich Jagiellonów

👑 Władcy i czas

Czas — przełom XV i XVI wieku, nazywany „złotym wiekiem” polskiej kultury i potęgi.
Ostatni Jagiellonowie — Zygmunt I Stary (pan. 1506–1548) i Zygmunt II August (pan. 1548–1572).
Koniec dynastii — śmierć Zygmunta II Augusta w 1572 r. oznaczała wygaśnięcie dynastii Jagiellonów i początek okresu wolnej elekcji.

🌟 Złoty wiek Rzeczypospolitej

Panowanie ostatnich Jagiellonów jest nazywane złotym wiekiem 🥇 ze względu na:

Rozkwit kultury (renesans) — działalność Mikołaja Kopernika i Jana Kochanowskiego oraz przebudowa Wawelu w stylu renesansowym.
Gospodarka — rozwój folwarku pańszczyźnianego i eksportu zboża, co przynosiło ogromne dochody szlachcie.
Wielokulturowość i tolerancja — Rzeczpospolita była państwem wielu narodów i wyznań. Nazywano ją „państwem bez stosów” 🔥, ponieważ nie karano za innowierstwo.

🇵🇱 Kluczowe wydarzenia

Hołd pruski (1525)

Ostatni mistrz zakonu krzyżackiego, Albrecht Hohenzollern, przyjął luteranizm i złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi I Staremu. Prusy Książęce stały się lennem Polski.

Unia lubelska (1569) 🤝

Przyczyna — obawa przed wchłonięciem Litwy przez Rosję po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta.
Cel — utworzenie trwałego państwa polsko-litewskiego.
Skutek — utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – państwa federalnego ze wspólnym władcą, Sejmem, walutą i polityką zagraniczną, ale z zachowaniem odrębnych urzędów, wojska i sądownictwa.
Ważne — powstało jedno z największych państw w Europie 🗺️.

📜 Notatka: Renesans w Polsce

🕰️ Czas i definicja

Czas — XVI wiek, nazywany „złotym wiekiem” Rzeczypospolitej. Szczyt rozwoju przypada na panowanie Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.
Wpływy — idee renesansu dotarły do Polski głównie z Włoch 🇮🇹, dzięki małżeństwu Zygmunta I Starego z włoską księżniczką Boną Sforzą.

🧑 Humanizm w polskiej kulturze

Łacina i język polski — humanizm doprowadził do rozkwitu literatury w języku polskim.
Ośrodek nauki — Akademia Krakowska (obecnie Uniwersytet Jagielloński) była ważnym europejskim ośrodkiem naukowym.
Wielkie postacie — Mikołaj Kopernik 🔭 (twórca teorii heliocentrycznej) oraz Jan Kochanowski 🖋️ (najwybitniejszy polski poeta renesansu).

🎨 Osiągnięcia w sztuce i architekturze

Mecenat — artyści byli wspierani przez parę królewską, magnatów oraz biskupów.
Wawel 🏰 — pod kierunkiem włoskich mistrzów przebudowano zamek królewski na Wawelu w stylu renesansowym (dodano arkadowy dziedziniec i wybudowano Kaplicę Zygmuntowską ⛪ – perłę renesansu).
Ratusze i kamienice — w miastach budowano piękne renesansowe ratusze (np. w Poznaniu, Zamościu) i bogato zdobione kamienice.

📜 Notatka: Unia lubelska i Rzeczpospolita Obojga Narodów

🤝 Czas i definicja

Data — 1 lipca 1569 roku 🗓️.
Wydarzenie — podpisanie w Lublinie aktu unii (zjednoczenia) między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim.
Skutek — powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów (RON) – jednego z największych państw 🗺️ ówczesnej Europy.

❓ Przyczyny unii (dlaczego się połączono?)

Zagrożenie moskiewskie — Litwa była zagrożona przez Rosję i potrzebowała wsparcia militarnego Polski.
Koniec dynastii Jagiellonów — król Zygmunt II August nie miał potomka, co groziło zerwaniem unii personalnej. Chciano trwałego połączenia państw.
Interesy szlachty — polska szlachta chciała uzyskać dostęp do rozległych, żyznych ziem ukraińskich, które należały do Litwy.

📜 Postanowienia unii lubelskiej

Unia przekształciła dwa państwa w jedno państwo federacyjne, ze wspólnymi najważniejszymi instytucjami:

Wspólny monarcha — wybierany wspólnie przez szlachtę polską i litewską.
Wspólny Sejm — parlament dla obu państw.
Wspólna polityka — jednolita polityka zagraniczna i monetarna.
Prawa odrębne — zachowano osobne urzędy centralne, wojsko, skarb, sądownictwo i języki urzędowe.

🇵🇱 Charakterystyka Rzeczypospolitej

Mocarstwo — Rzeczpospolita stała się potęgą regionalną w Europie Środkowo-Wschodniej.
Demokracja szlachecka — państwo, w którym dominującą rolę polityczną odgrywała szlachta.
Wielokulturowość — RON była państwem wielu narodów i wyznań, słynącym z tolerancji religijnej.

📜 Notatka: Reformacja w Polsce

🕰️ Czas i specyfika

Czas — XVI wiek.
Specyfika — reformacja w Polsce nie doprowadziła do masowych wojen religijnych ⚔️ ani do powstania jednolitego kościoła narodowego.
Główny odbiorca — nowe idee religijne przyjęła głównie szlachta, która widziała w tym szansę na zdobycie majątków kościelnych.

⛪ Główne odłamy protestantyzmu w Polsce

Luteranizm — przyjęty głównie w miastach Prus Królewskich (np. Gdańsk, Toruń), zamieszkanych przez ludność niemiecką.
Kalwinizm — był najpopularniejszy wśród polskiej i litewskiej szlachty 👑.
Arianie (bracia polscy) — radykalny odłam kalwinizmu, który głosił pacyfizm, równość społeczną i religijną. Zostali wypędzeni z Polski w 1658 roku.

✨ Tolerancja religijna – akt konfederacji warszawskiej

Akt — w 1573 roku szlachta podpisała akt konfederacji warszawskiej 📜 – kluczowy dokument polskiej tolerancji.
Postanowienia — gwarantował on pokój religijny i równość praw dla całej szlachty, niezależnie od wyznania.
Skutek — Polska była w XVI w. nazywana „państwem bez stosów” 🔥, w przeciwieństwie do reszty Europy, gdzie trwały prześladowania i wojny religijne.

📉 Schyłek reformacji

W XVII wieku, dzięki skutecznej kontrreformacji (działania jezuitów), Kościół katolicki odzyskał większość wpływów w Polsce. Tolerancja zaczęła słabnąć, a protestanci byli stopniowo marginalizowani.

📜 Notatka: Polska monarchią elekcyjną

👑 Geneza i czas

Początek — system monarchii elekcyjnej zaczął obowiązywać po śmierci ostatniego Jagiellona, Zygmunta II Augusta, w 1572 roku 🗓️.
Definicja — ustrój, w którym król nie dziedziczy tronu, lecz jest wybierany 🗳️ przez szlachtę.

💔 Przyczyny wprowadzenia elekcji

Wygaśnięcie dynastii — bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta.
Idea demokracji szlacheckiej — szlachta uznała, że ma prawo decydować o wyborze władcy, co postrzegała jako gwarancję swoich wolności.

🗳️ Zasady i przebieg wolnej elekcji

Miejsce wyboru — pole elekcyjne pod Warszawą (wieś Wola).
Uczestnicy — w wyborach miał prawo brać udział każdy szlachcic (zasada viritim – „mąż w męża”).

📜 Pacta conventa i artykuły henrykowskie

Artykuły henrykowskie (1573) — zbiór stałych praw, które każdy nowo wybrany król musiał podpisać. Gwarantowały one wolną elekcję, tolerancję religijną i ograniczały władzę króla na rzecz Sejmu.
Pacta conventa — osobiste zobowiązania danego kandydata (np. spłata długów państwa).

⚔️ Skutki elekcji

Negatywne (słabość państwa):

Ograniczenie władzy króla — władcy stawali się coraz słabsi.
Wpływy obce — wybory często prowadziły do ingerencji mocarstw ościennych, które wspierały swoich kandydatów, osłabiając suwerenność Polski.
Chaos polityczny — okresy bezkrólewia prowadziły do walk politycznych i wzrostu znaczenia magnaterii.

Pozytywne:

Wzrost wolności — umocnienie wolności politycznej i wpływu szlachty na losy państwa.

📜 Notatka: Wojny Rzeczypospolitej z Rosją

🕰️ Czas i przyczyny konfliktu

Czas — przełom XVI i XVII wieku oraz cały wiek XVII.
Przyczyny — rywalizacja o Inflanty (dostęp Rosji do Bałtyku 🌊), walka o wpływy na Rusi (Ukraina i Białoruś) oraz dążenie Moskwy do dominacji w Europie Wschodniej.

⚔️ Najważniejsze konflikty

Konflikt	Lata	Najważniejsze wydarzenie/Postanowienie
Dymitriady (interwencje w Rosji)	ok. 1604–1618	Polskie wojska zajmują Moskwę 🏰 (1610 r.). Nieudana próba osadzenia polskiego króla na tronie moskiewskim.
Wojna smoleńska	1632–1634	Zakończona pokojem w Polanowie. Rosja uznała, że król Władysław IV ma prawo do tytułu cara.
Wojna o Ukrainę (potop rosyjski)	1654–1667	Rozejm w Andruszowie (1667) — Rzeczpospolita straciła Smoleńsk i lewobrzeżną Ukrainę (wraz z Kijowem) na rzecz Rosji.

📉 Skutki wojen z Rosją

Straty terytorialne — Rzeczpospolita bezpowrotnie straciła znaczną część wschodnich ziem.
Osłabienie państwa — długotrwałe walki doprowadziły do zniszczenia gospodarki i wyludnienia.
Wzrost potęgi Rosji — Rosja stopniowo stawała się głównym zagrożeniem 💣 dla Rzeczypospolitej, co ostatecznie doprowadziło do rozbiorów Polski.

📜 Notatka: Wojny polsko-szwedzkie w I połowie XVII w.

🕰️ Czas i przyczyny

Czas — przełom XVI i XVII wieku oraz pierwsza połowa XVII wieku.
Przyczyny konfliktu — walka o tron szwedzki 👑 (polscy królowie z dynastii Wazów rościli sobie do niego prawa), rywalizacja o Inflanty (dzisiejsza Łotwa i Estonia) oraz dążenie Szwecji do przejęcia kontroli nad całym handlem na Morzu Bałtyckim 🌊.

⚔️ Najważniejsze konflikty i bitwy

Konflikt	Lata	Ważne bitwy/Skutek
Wojna o Inflanty	1600–1611	Kircholm (1605) — wielkie zwycięstwo polskiej husarii pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza. Mimo to, Polska utrzymała tylko część Inflant.
Wojny o ujście Wisły	1626–1629	Oliwa (1627) — zwycięstwo polskiej floty ⚓. Rozejm w Starym Targu — Szwecja przejęła większość Inflant i prawo do pobierania cła 💰 z polskiego handlu.

📉 Skutki wojen

Utrata terytorium — Polska utraciła większość Inflant, co było dużym ciosem gospodarczym.
Osłabienie gospodarki — zniszczenie Prus Królewskich oraz nałożenie ceł przez Szwedów osłabiło finanse Rzeczypospolitej.
Przerwanie walk — konflikty zostały przerwane rozejmami, a nie zakończone. Wybuchły ponownie w połowie XVII wieku jako potop szwedzki (1655–1660).
Prestiż wojskowy — bitwy z początku wieku (np. Kircholm) ukazały świetność i skuteczność polskiej husarii.

📜 Notatka: Powstania kozackie na Ukrainie

🕰️ Czas i przyczyny konfliktu

Czas — XVII wiek (nasilenie w latach 1648–1657).
Kozacy — wolni, waleczni osadnicy z południowo-wschodnich rubieży Rzeczypospolitej (Ukrainy).
Przyczyny konfliktu — ekonomiczne (wzrost pańszczyzny 🌾 na folwarkach magnackich), religijne (Kozacy byli prawosławni, a polska szlachta katolicka) oraz społeczne (Rzeczpospolita ograniczała liczbę Kozaków na żołdzie, pozbawiając ich praw).

⚔️ Powstanie Chmielnickiego (1648–1657)

Lider — Bohdan Chmielnicki, ataman kozacki.
Charakter — początkowo bunt Kozaków, szybko przerodził się w wielkie powstanie chłopskie i narodowe przeciwko polskiej szlachcie.
Ważne bitwy — powstanie rozpoczęło się od zwycięstw Kozaków (np. pod Żółtymi Wodami, Korsuniem).

💔 Skutki powstań kozackich

Ugoda perejasławska (1654) — Chmielnicki, szukając pomocy, poddał Ukrainę pod protekcję cara Rosji. Był to moment, który na stałe związał Ukrainę z Rosją.
Wojna z Rosją — ugoda ta sprowokowała wojnę polsko-rosyjską (1654–1667).
Trwały podział Ukrainy — rozejm w Andruszowie (1667) podzielił Ukrainę wzdłuż Dniepru: lewobrzeżna (z Kijowem) przeszła pod kontrolę Rosji, a prawobrzeżna pozostała przy Rzeczypospolitej.
Zniszczenia — powstania i wojny spowodowały ogromne straty ludnościowe i gospodarcze na wschodnich terenach Rzeczypospolitej.

📜 Notatka: Potop szwedzki

🕰️ Czas i geneza

Czas — lata 1655–1660. Okres panowania króla Jana Kazimierza.
Definicja — określenie „potop” odnosi się do gwałtownego i szybkiego zalania 🌊 znacznej części Rzeczypospolitej przez wojska szwedzkie.
Przyczyny — król Szwecji, Karol X Gustaw, chciał przejąć kontrolę nad całym Bałtykiem oraz wykorzystać osłabienie Rzeczypospolitej, która toczyła wojny z Rosją i Kozakami.

⚔️ Przebieg wojny

Szybki marsz (1655) — wojska szwedzkie błyskawicznie opanowały Wielkopolskę i Mazowsze. Król Jan Kazimierz uciekł na Śląsk. Wielu magnatów zdradziło i poddało się Szwedom.
Obrona Jasnej Góry 🛡️ (1655) — obrona klasztoru w Częstochowie (pod dowództwem przeora Augustyna Kordeckiego) stała się moralnym przełomem i symbolem oporu narodu.
Wojna powszechna — szlachta i chłopi zaczęli organizować partyzantkę przeciwko okupantowi.

🇵🇱 Powrót i zwycięstwo

Dzięki pomocy zagranicznej, wytrwałości wojsk hetmana Stefana Czarnieckiego oraz masowemu oporowi narodu, Szwedów udało się wyprzeć. Wojnę zakończył pokój w Oliwie w 1660 r.

📉 Skutki potopu szwedzkiego

Gospodarcze — katastrofa gospodarcza 💔. Ogromne straty materialne, zniszczenie miast, wsi i dóbr kultury (Szwedzi masowo grabili).
Polityczne — Polska utraciła suwerenność nad Prusami Książęcymi, które stały się niezależne. Rzeczpospolita utraciła status mocarstwa i weszła w okres trwałego upadku.
Kulturowe — utrwalenie kultu Matki Boskiej i wzrost ksenofobii (wrogości) wobec obcych i innowierców.

📜 Notatka: Wojny polsko-tureckie

🕰️ Czas i przyczyny konfliktu

Czas — od XVII do XVIII wieku.
Wrogowie — Rzeczpospolita Obojga Narodów kontra Imperium Osmańskie (Turcja 🇹🇷) i podlegli mu Tatarzy krymscy.
Przyczyny — rywalizacja o wpływy na Ukrainie, ciągłe najazdy łupieżcze Tatarów na południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej oraz dążenie Turcji do podboju Europy.

⚔️ Najważniejsze wojny i bitwy

Konflikt	Lata	Ważne bitwy	Skutek
I Wojna (o Ukrainę)	1620–1621	Cecora (1620) — klęska; Chocim (1621) — zwycięstwo obronne.	Pokój w Chocimiu — Turcja zrezygnowała z najazdu.
II Wojna (o Podole)	1672–1676	Chocim (1673) — wielkie zwycięstwo 🎉 hetmana Jana Sobieskiego.	Pokój w Buczaczu (1672) — katastrofa, Polska oddała Podole i musiała płacić haracz.
Odsiecz wiedeńska	1683	Wiedeń (12 IX 1683) — król Sobieski poprowadził zwycięską szarżę husarii 🐎.	Ocalenie Wiednia i Europy przed inwazją Turcji. Wzrost prestiżu Polski.

📉 Skutki długoletnich wojen

Odzyskanie Podola — po długotrwałej wojnie Polska ostatecznie odzyskała Podole i twierdzę Kamieniec Podolski (pokój w Karłowicach, 1699).
Wyczerpanie — długie wojny wyczerpały skarbiec i zniszczyły gospodarkę.
Koniec Turcji jako zagrożenia — po przegranej pod Wiedniem Imperium Osmańskie zaczęło tracić na znaczeniu, a głównym zagrożeniem dla Polski stała się Rosja 🇷🇺.

📜 Notatka: Kryzys wewnętrzny Rzeczypospolitej

📉 Czas i definicja

Czas — przełom XVII i XVIII wieku (po „potopie szwedzkim”).
Definicja — okres stopniowego upadku znaczenia Rzeczypospolitej, utraty suwerenności i paraliżu wewnętrznego, który doprowadził do rozbiorów.

💔 Przyczyny kryzysu politycznego

Paraliż Sejmu — nagminne stosowanie liberum veto ⛔ uniemożliwiało uchwalenie jakichkolwiek reform.
Dominacja magnaterii — najbogatsza szlachta przekupywała posłów i wykorzystywała liberum veto do paraliżowania państwa dla własnych korzyści.
Monarchia elekcyjna — wolna elekcja prowadziła do ingerencji mocarstw ościennych (Rosji, Prus, Austrii).
Słabość armii i skarbu — stała armia była zbyt mała i niedofinansowana.

⚙️ Przyczyny kryzysu gospodarczego i kulturowego

Skutki wojen — wojny w XVII wieku spustoszyły kraj 💔, zniszczyły miasta i wyludniły wsie.
System folwarczny — gospodarka oparta na pańszczyźnie prowadziła do zacofania w stosunku do Europy Zachodniej.
Sarmatyzm 🎩 — ideologia szlachecka w swojej negatywnej formie: ksenofobia (wrogość do obcych), zacofanie, pycha i nietolerancja religijna.

✨ Światełko w tunelu

Pod koniec czasów saskich pojawiły się pierwsze próby reform w duchu oświecenia, np. publicystyka Stanisława Konarskiego i założenie nowoczesnej szkoły Collegium Nobilium (1740).

📜 Notatka: Barok w Europie i w Polsce

🎭 Czas i definicja

Czas — od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku.
Geneza — styl powstał we Włoszech jako odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację (w ramach kontrreformacji).
Definicja — nazwa „barok” pochodzi od portugalskiego słowa barroco (nieregularna perła 💎). Styl charakteryzował się ruchem, dramatyzmem, przepychem i silnym oddziaływaniem na emocje.

🌍 Barok w Europie (kluczowe cechy)

Dziedzina	Cechy	Przykład
Architektura 🏛️	Monumentalizm, krzywe linie, bogactwo dekoracji, złocenia, iluzja.	Bazylika św. Piotra w Rzymie; Pałac w Wersalu.
Malarstwo 🎨	Dramatyzm, ruch, gra światłocienia (chiaroscuro), intensywne kolory.	Caravaggio (Włochy), Rembrandt (Holandia), Rubens (Flandria).

🇵🇱 Barok w Polsce

W Polsce barok był czasem sarmatyzmu (ideologii szlacheckiej).

Architektura — budowano bogato zdobione kościoły (np. Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie) i pałace magnackie (np. Pałac w Wilanowie).
Sarmatyzm — w swojej negatywnej formie charakteryzował się ksenofobią, pychą, zacofaniem i brakiem tolerancji. Jego symbolem był charakterystyczny strój szlachecki (żupan i kontusz).

📜 Notatka: Monarchia absolutna we Francji

👑 Czas i definicja

Czas — XVII wiek.
Definicja — ustrój polityczny, w którym cała władza 👑 (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza) należy do monarchy, a jego rola jest nieograniczona.
Ważne hasło — król jest przedstawicielem Boga na Ziemi i odpowiada tylko przed Nim (zasada boskości władzy).

☀️ Władca absolutny — Ludwik XIV

Najważniejszą postacią i symbolem monarchii absolutnej był Ludwik XIV (pan. 1643–1715), zwany Królem Słońce ☀️.
Jego hasło — L’état c’est moi („Państwo to ja”).

Kluczowe działania Ludwika XIV:

Nie zwoływał Stanów Generalnych (parlamentu francuskiego).
Odebrał władzę arystokracji, powierzając zarządzanie państwem wykształconym urzędnikom.
Wybudował luksusowy Pałac w Wersalu 🏰, który stał się centrum władzy i kultury.
Stworzył potężną armię stałą, lojalną tylko wobec niego.

💰 Gospodarka i religia

Merkantylizm — system gospodarczy wprowadzony przez ministra Jeana-Baptiste’a Colberta. Jego celem było zwiększenie bogactwa państwa poprzez wspieranie eksportu i ograniczanie importu.
Religia — król dążył do jedności wyznaniowej. Odwołał tolerancję religijną, co zmusiło protestantów (hugenotów) do opuszczenia Francji.

📉 Skutki absolutyzmu

Pozytywne:

Francja stała się najpotężniejszym państwem w Europie.
Władza była sprawna i skuteczna.
Nastąpił rozkwit kultury (język francuski stał się językiem elit europejskich).

Negatywne:

Nadmierne koszty utrzymania dworu i prowadzenia wojen.
Brak wolności i praw obywatelskich.
W dłuższej perspektywie doprowadziło to do osłabienia finansowego państwa i rewolucji francuskiej 💔.

📜 Notatka: Wojna domowa i monarchia parlamentarna w Anglii

👑 Geneza konfliktu (XVII w.)

Absolutyzm Stuartów — królowie z dynastii Stuartów (Jakub I, Karol I) dążyli do wprowadzenia monarchii absolutnej, ignorując prawa parlamentu.
Konflikt z Parlamentem — Parlament (zwłaszcza Izba Gmin) sprzeciwiał się wzrostowi władzy króla.
Tło religijne — spory między królem a purytanami (radykalnymi protestantami).

⚔️ Wojna domowa (1642–1649)

Strony konfliktu — zwolennicy króla (rojaliści) kontra zwolennicy Parlamentu (okrągłogłowi).
Oliver Cromwell — przywódca wojsk Parlamentu, który zorganizował zdyscyplinowaną Armię Nowego Wzoru.
Egzekucja króla — po zwycięstwie Parlamentu, król Karol I został osądzony i w 1649 roku ścięty 🗡️.
Republika i protektorat — Anglia stała się republiką, a następnie protektoratem (dyktaturą wojskową) pod rządami Cromwella.

👑 Chwalebna rewolucja i monarchia parlamentarna

Restauracja — po śmierci Cromwella przywrócono monarchię (powrót Stuartów w 1660 r.).
Chwalebna rewolucja (1688) — bezkrwawy przewrót. Gdy król Jakub II próbował ponownie wprowadzić absolutyzm, Parlament wezwał na tron jego córkę Marię II i jej męża, Wilhelma Orańskiego. To wydarzenie pokazało wyższość Parlamentu nad tronem.

Powstanie monarchii parlamentarnej

Ustawa o Prawach (Bill of Rights, 1689) 📜 ostatecznie ustanowiła monarchię parlamentarną w Anglii:

Władza ustawodawcza — jedynie Parlament ma prawo uchwalać prawa i podatki 💰.
Król panuje, ale nie rządzi — władza wykonawcza króla została silnie ograniczona.

📜 Notatka: Oświecenie

💡 Czas i definicja

Czas — XVIII wiek, zwany „wiekiem rozumu” lub „wiekiem filozofów”.
Definicja — ogólnoeuropejski ruch umysłowy i kulturalny, który głosił, że rozum jest jedynym narzędziem poznania świata.

🤔 Główne idee i filozofia

Racjonalizm (rozum) — wiara w siłę rozumu. Wszystko należy poddawać krytyce, a nie ślepo wierzyć w autorytety.
Empiryzm (doświadczenie) — wiedzę czerpie się z doświadczenia (obserwacji i eksperymentów).
Ideał wolności — głoszenie idei wolności jednostki, równości wobec prawa oraz tolerancji religijnej.

✍️ Wpływowi filozofowie

Monteskiusz — opracował teorię trójpodziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), co stało się podstawą współczesnych demokracji.
Jean-Jacques Rousseau — głosił ideę suwerenności ludu (lud jest jedynym źródłem władzy) i umowy społecznej.
Wolter — walczył z nietolerancją i fanatyzmem.

👑 Absolutyzm oświecony

Definicja — forma rządów, w której monarcha utrzymywał władzę absolutną, ale przeprowadzał reformy w duchu oświecenia (usprawniał administrację, szkolnictwo, wojsko).
Władcy — Fryderyk II Wielki w Prusach, Katarzyna II w Rosji, Maria Teresa i Józef II w Austrii.

🔬 Osiągnięcia naukowe

Wielka Encyklopedia Francuska 📚 — najważniejsze dzieło epoki. Zbiór całej ówczesnej wiedzy.
Nauka — postęp w fizyce (Izaak Newton), wynalezienie maszyny parowej.

🏛️ Styl artystyczny

Klasycyzm — dominujący styl artystyczny, który zastąpił barok. Był prosty, harmonijny i wzorowany na antyku (Grecja i Rzym).

📜 Notatka: Wzrost znaczenia Prus, Austrii i Rosji

🕰️ Czas i kontekst

Czas — przełom XVII i XVIII wieku.
Definicja — okres, w którym sąsiadujące z Rzeczpospolitą Prusy, Austria i Rosja rosły w siłę militarną i polityczną, wykorzystując jej wewnętrzny kryzys.

👑 Królestwo Prus 🦅

Władca — Fryderyk II Wielki, uosobienie absolutyzmu oświeconego.
Cechy — potęga Prus opierała się na doskonałym i zdyscyplinowanym wojsku. Fryderyk II wprowadził też sprawną administrację i rozwijał oświatę.
Cel — Prusy dążyły do opanowania Pomorza i połączenia swoich terytoriów, co zagrażało polskiemu dostępowi do Bałtyku.

🏰 Monarchia Habsburska (Austria)

Charakter — duże, wielonarodowe państwo rządzone przez dynastię Habsburgów.
Władcy — Maria Teresa i jej syn Józef II, przedstawiciele absolutyzmu oświeconego.
Cechy — wprowadzili reformy mające na celu usprawnienie zarządzania (centralizację) i wzmocnienie armii oraz skarbu państwa.

🐻 Imperium Rosyjskie (Rosja)

Władcy — Piotr I Wielki i Katarzyna II Wielka, twórcy potęgi Rosji.
Cechy — Piotr I zreformował armię i administrację na wzór zachodni (europeizacja Rosji). Rosja prowadziła agresywną politykę ekspansji, dążąc do opanowania Bałtyku i Morza Czarnego.
Polityka wobec Polski — Rosja stała się „gwarantem” polskiego ustroju, celowo blokując wszelkie reformy, aby utrzymać Rzeczpospolitą w słabości i zależności.

📜 Notatka: Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki

🕰️ Czas i geneza

Czas — druga połowa XVIII wieku.
Kolonie — trzynaście zamożnych, samorządnych kolonii brytyjskich 🇬🇧 na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.

❓ Przyczyny konfliktu (droga do niepodległości)

Nowe podatki — Wielka Brytania zaczęła nakładać na kolonie nowe cła i podatki (np. na herbatę).
Brak reprezentacji — koloniści protestowali pod hasłem: „Żadnych podatków bez reprezentacji!” 🚫, ponieważ nie mieli swoich przedstawicieli w brytyjskim Parlamencie.
Bostońskie picie herbaty (1773) — protest, podczas którego koloniści zatopili ładunek brytyjskiej herbaty, co zaostrzyło konflikt.

⚔️ Wojna o niepodległość (1775–1783)

Deklaracja niepodległości (4 lipca 1776) 📜 — kolonie ogłosiły niepodległość 🇺🇸. Dokument głosił oświeceniowe zasady wolności, równości i suwerenności ludu.
Wódz naczelny — dowództwo nad wojskami kolonii objął Jerzy Waszyngton.
Pomoc międzynarodowa — kolonistów wsparła Francja 🇫🇷, a także Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski.
Zakończenie — wojna zakończyła się zwycięstwem kolonii. Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych.

🏛️ Konstytucja i ustrój

Konstytucja (1787) — pierwsza na świecie konstytucja pisana. Wprowadziła federalny ustrój państwa.
Trójpodział władzy — na ustawodawczą (Kongres), wykonawczą (Prezydent) i sądowniczą (sądy).
Prezydent — pierwszym prezydentem został Jerzy Waszyngton.
USA — powstało pierwsze na świecie państwo republikańskie i demokratyczne, oparte na ideach oświecenia.

📜 Notatka: Rzeczpospolita w czasach saskich

🕰️ Czas i władcy

Czas — lata 1697–1763.
Władcy — dwóch elekcyjnych królów z niemieckiej dynastii Wettinów: August II Mocny i August III Sas.
Definicja — okres ten jest symbolem największego upadku i paraliżu wewnętrznego Rzeczypospolitej.

💔 Kryzys wewnętrzny i polityczny

Paraliż Sejmu — systematyczne stosowanie liberum veto ⛔ doprowadziło do tego, że prawie żaden Sejm nie zdołał uchwalić prawa.
Dominacja magnaterii — ośrodkami władzy stały się dwory magnackie, które prowadziły własną politykę, często opłacaną przez obce dwory.
Wpływy obce — Rosja 🇷🇺 i Prusy 🦅 stały się gwarantami polskiego ustroju, celowo blokując wszelkie próby reform.
Obcy królowie — Wettinowie bardziej dbali o sprawy Saksonii niż o interesy Rzeczypospolitej.

✨ Światełko w tunelu

Pod koniec panowania Augusta III, mimo kryzysu, pojawiły się pierwsze próby reform w duchu oświecenia:

Publicyści — tacy jak Stanisław Konarski ✍️, krytykowali wady ustroju i postulowali wzmocnienie państwa.
Edukacja — powstało Collegium Nobilium (1740), szkoła mająca kształcić nową, świadomą elitę.

📜 Notatka: Pierwszy rozbiór Polski

🕰️ Czas i geneza

Data — 1772 rok 🗓️.
Definicja — pierwszy z trzech aktów, w wyniku których Rosja, Prusy i Austria 🇷🇺🦅🇦🇹 dokonały podziału terytorium Rzeczypospolitej.
Władca Polski — Stanisław August Poniatowski (pan. 1764–1795).

❓ Przyczyny rozbioru

Słabość Rzeczypospolitej — kryzys wewnętrzny, paraliż decyzyjny (liberum veto) i słaba armia.
Mocarstwa ościenne — wzrost potęgi sąsiadów i ich dążenie do ekspansji terytorialnej.
Konfederacja barska (1768–1772) — zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko Rosji i królowi, które dało zaborcom pretekst do interwencji i „przywrócenia porządku”.

📜 Postanowienia i utracone ziemie

Zaborca	Utracone tereny
Rosja 🇷🇺	Ziemie wschodnie (Inflanty Polskie, północna część Białorusi).
Prusy 🦅	Pomorze Gdańskie (bez Gdańska i Torunia) oraz część Wielkopolski i Kujaw.
Austria 🇦🇹	Galicja (południowa Polska, m.in. Lwów).

💔 Skutki

Straty terytorialne — Rzeczpospolita straciła ok. 30% terytorium i jedną trzecią ludności.
Cios moralny — rozbiór był wstrząsem dla Polaków i uświadomił im dramatyczny stan państwa.
Motywacja do reform — świadomość zagrożenia dała impuls do działań reformatorskich, które doprowadziły do Konstytucji 3 Maja.

📜 Notatka: Oświecenie w Polsce

🕰️ Czas i geneza

Czas — XVIII wiek, szczególnie lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795).
Definicja — okres odrodzenia umysłowego, którego celem było ratowanie i naprawa upadającej Rzeczypospolitej poprzez reformy 🛠️.

✨ Ośrodki i władca

Władca — król Stanisław August Poniatowski był najważniejszym mecenasem sztuki i nauki.
Obiady czwartkowe — cotygodniowe spotkania u króla, podczas których dyskutowano o literaturze, sztuce i reformach.

🇵🇱 Reformy i osiągnięcia

Reforma edukacji — powołano Komisję Edukacji Narodowej (KEN) 📚 (1773) – pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. KEN stworzyła nowoczesny system szkół z nauczaniem w języku polskim.
Kultura i nauka — założenie Teatru Narodowego (1765) oraz rozwój publicystyki (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic), która krytykowała wady ustroju.
Reformy polityczne — powołano Radę Nieustającą (1775) – pierwszy stały rząd, oraz uchwalono Konstytucję 3 Maja (1791).

🏛️ Sztuka i architektura (klasycyzm)

Dominujący styl artystyczny, który zastąpił barok. Wzorował się na antyku.
Cechy — harmonia, symetria, prostota i umiar.
Przykład — Łazienki Królewskie ⛲ w Warszawie (Pałac na Wyspie).

📜 Notatka: Sejm Wielki i Konstytucja 3 Maja

🏛️ Sejm Wielki (czteroletni)

Czas — 1788–1792.
Geneza — po I rozbiorze polscy patrioci dostrzegli szansę na reformy i wzmocnienie państwa. Sejm obradował jako konfederacja, co uniemożliwiało zastosowanie liberum veto 🚫.
Kluczowe reformy — uchwalenie stałego podatku na 100-tysięczną armię, przyznanie praw politycznych mieszczanom oraz zniesienie Rady Nieustającej, która była symbolem rosyjskiej kontroli.

🇵🇱 Konstytucja 3 Maja

Data — 3 maja 1791 roku 🗓️.
Charakter — była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po amerykańskiej) nowoczesną, pisaną konstytucją.

Główne postanowienia:

Suwerenność narodu — władza zwierzchnia należy do narodu.
Zniesienie liberum veto — przywrócenie Sejmowi zdolności do uchwalania ustaw.
Trójpodział władzy — na ustawodawczą (Sejm), wykonawczą (król i Straż Praw) i sądowniczą (niezależne sądy).
Monarchia dziedziczna — zastąpienie wolnej elekcji monarchią dziedziczną.
Chłopi — wzięcie chłopów pod opiekę prawa i rządu, co miało złagodzić pańszczyznę.

💔 Upadek reform

Wojna w obronie konstytucji — konstytucja wywołała sprzeciw części magnaterii, która zawiązała konfederację targowicką (1792) i poprosiła carycę Katarzynę II o interwencję.
Skutek — wojska rosyjskie wkroczyły do Polski. Król Stanisław August Poniatowski, chcąc uniknąć rozlewu krwi, przystąpił do targowicy.
Konsekwencje — obalenie konstytucji i II rozbiór Polski (1793).

📜 Notatka: Powstanie kościuszkowskie i trzeci rozbiór Polski

🇵🇱 Powstanie kościuszkowskie

Czas — marzec–listopad 1794 roku 🗓️.
Geneza — wybuchło po II rozbiorze Polski jako zbrojny opór przeciwko zaborcom.
Przywódca — Tadeusz Kościuszko, bohater wojny o niepodległość USA, ogłoszony Naczelnikiem powstania.

Przebieg:

Bitwa pod Racławicami (4 kwietnia 1794) — pierwsze, symboliczne zwycięstwo powstańców, w którym wsławili się kosynierzy (chłopi uzbrojeni w kosy).
Uniwersał połaniecki (7 maja 1794) — akt prawny wydany przez Kościuszkę, który ograniczał pańszczyznę 🌾 i obiecywał wolność osobistą chłopom, aby włączyć ich do walki.
Klęska — powstanie zostało stłumione przez przeważające siły rosyjsko-pruskie. Po bitwie pod Maciejowicami (październik 1794) Tadeusz Kościuszko 🤕 został ranny i wzięty do niewoli.

💔 Trzeci rozbiór Polski

Data — 1795 rok 🗓️.
Geneza — upadek powstania kościuszkowskiego stał się dla Rosji, Prus i Austrii ostatecznym pretekstem do całkowitej likwidacji Rzeczypospolitej.
Postanowienia — trzy mocarstwa podpisały traktaty ostatecznie znoszące państwo polskie z mapy Europy.

📝 Bilans upadku Rzeczypospolitej

Abdykacja tronu — król Stanisław August Poniatowski w 1795 r. zrzekł się korony.
Koniec państwa — Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć.
Znaczenie powstania — mimo klęski, powstanie stało się symbolem patriotyzmu i woli walki narodu, który zachował nadzieję na odzyskanie państwowości.

📜 Notatka: Rewolucja francuska

🕰️ Czas i geneza

Czas — lata 1789–1799 🗓️.
Definicja — okres gwałtownych przemian we Francji, który obalił monarchię absolutną i system feudalny.

❓ Przyczyny rewolucji

Nierówności społeczne — społeczeństwo dzieliło się na trzy stany. Stan I (duchowieństwo) i II (szlachta) miały przywileje (nie płaciły podatków). Stan III (mieszczanie, chłopi), stanowiący 96% społeczeństwa, ponosił cały ciężar podatków 💔.
Kryzys finansowy — państwo było bankrutem z powodu licznych wojen i niegospodarności dworu.
Idee oświecenia — głoszone przez filozofów idee wolności, równości i suwerenności ludu.

⚔️ Przebieg rewolucji

Wybuch – zdobycie Bastylii — 14 lipca 1789 r. 🏰 tłum mieszkańców Paryża zdobył Bastylię (symbol absolutyzmu), co jest uznawane za początek rewolucji.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (sierpień 1789) 📜 — najważniejszy dokument, który głosił, że wszyscy ludzie są wolni i równi wobec prawa, a władza należy do narodu.
Republika i terror — w 1792 r. zlikwidowano monarchię i ogłoszono republikę. Król Ludwik XVI został ścięty 🗡️ (1793). Władzę przejęli radykalni jakobini pod wodzą Maksymiliana Robespierre’a, wprowadzając terror (masowe egzekucje przeciwników rewolucji).
Koniec rewolucji — w 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu.

📈 Skutki rewolucji

Upadek monarchii absolutnej we Francji.
Rozpowszechnienie w Europie idei wolności, równości i praw człowieka.
Początek wojen rewolucyjnej Francji z monarchiami europejskimi.

📜 Notatka: Ustanowienie republiki we Francji

🕰️ Czas i geneza

Czas — 1792 rok 🗓️ (podczas rewolucji francuskiej).
Geneza — kryzys wewnętrzny, wojna z innymi państwami i próba ucieczki króla Ludwika XVI doprowadziły do jego aresztowania i radykalizacji nastrojów.

🇫🇷 Ustanowienie I Republiki

Konwent Narodowy — zwołano nowy parlament, którego zadaniem było opracowanie nowej konstytucji.
Dekret o zniesieniu monarchii — Konwent Narodowy 22 września 1792 roku zniósł monarchię 👑 i ogłosił Francję republiką.
Los króla — Ludwik XVI został postawiony przed sądem pod zarzutem zdrady i w styczniu 1793 r. ścięty 🗡️ na gilotynie.

🚩 Dalsze losy republiki

Rządy jakobinów i terror (1793–1794) — po egzekucji króla władzę przejęli radykalni jakobini pod wodzą Maksymiliana Robespierre’a, wprowadzając okres terroru.
Dyrektoriat i Napoleon — po obaleniu Robespierre’a władzę przejął Dyrektoriat. W 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, co zakończyło rewolucję i doprowadziło do ustanowienia konsulatu (a później cesarstwa, co było końcem I Republiki).

📜 Notatka: Pod rządami Napoleona

👑 Czas i transformacja władzy

Czas — lata 1799–1815.
Władca — Napoleon Bonaparte 🇫🇷. Początkowo (od 1799 r.) jako pierwszy konsul, a od 1804 r. jako cesarz Francuzów 👑.
Charakter władzy — Napoleon stworzył monarchię absolutną (cesarstwo) opartą na swoim autorytecie i armii.

🛠️ Reformy wewnętrzne

Napoleon, czerpiąc z idei rewolucji, wprowadził trwałe reformy, które zmodernizowały Francję:

Kodeks cywilny Napoleona (1804) — najważniejsze osiągnięcie. Zbiór praw, który gwarantował równość obywateli wobec prawa, wolność osobistą i własność prywatną. Stał się wzorem dla prawa wielu państw, w tym dla Księstwa Warszawskiego.
Administracja i finanse — stworzył sprawny system administracyjny i ustabilizował finanse państwa, tworząc Bank Francji.
Konkordat — podpisał porozumienie z papiestwem, które uregulowało stosunki państwo-Kościół.

⚔️ Wojny i ekspansja

Napoleon dążył do dominacji Francji w Europie. Jego kluczowe zwycięstwa to bitwy pod Austerlitz (1805) i Jeną (1806). W 1806 r. wprowadził blokadę kontynentalną — zakaz handlu ⛔ z Wielką Brytanią dla całej Europy.

Kampania rosyjska (1812) — wielka wyprawa na Rosję zakończyła się katastrofą 🥶. Armia Napoleona została rozbita przez mrozy i głód. Był to początek końca jego imperium.

📉 Upadek Napoleona

Bitwa narodów (Lipsk, 1813) — koalicja mocarstw (Rosja, Prusy, Austria, Szwecja) pokonała Napoleona. W 1814 r. musiał abdykować i został zesłany na Elbę.
Sto dni i Waterloo — w 1815 r. Napoleon uciekł z Elby i na sto dni powrócił do władzy. Został ostatecznie pokonany przez siły brytyjsko-pruskie w bitwie pod Waterloo 💔 (1815 r.). Zesłany na wyspę św. Heleny, gdzie zmarł.

📜 Notatka: Upadek Napoleona

🕰️ Czas i przyczyny

Czas — lata 1812–1815 🗓️.
Definicja — okres, w którym potęga Cesarstwa Francuskiego załamała się w wyniku klęsk militarnych.
Główna przyczyna — katastrofalna kampania rosyjska (1812) 🥶, która złamała kręgosłup Wielkiej Armii i zachęciła wrogów do ostatecznej koalicji.

📉 Kluczowe klęski

Kampania rosyjska (1812) — Napoleon wyruszył na Rosję z Wielką Armią. Mimo zajęcia Moskwy, musiał zarządzić odwrót w obliczu zimy i braku zaopatrzenia. Większość armii zmarła z zimna i głodu.
Bitwa narodów (Lipsk, 1813) — po klęsce w Rosji, państwa europejskie zawiązały VI koalicję antyfrancuską. W bitwie pod Lipskiem 💔, największej bitwie epoki, siły koalicji ostatecznie pokonały Napoleona.

💔 Abdykacja i powrót

Pierwsza abdykacja (1814) — po wkroczeniu wojsk koalicji do Paryża, Napoleon został zmuszony do abdykacji. Został zesłany na wyspę Elbę 🏝️.
Sto dni (1815) — Napoleon uciekł z Elby i na sto dni powrócił do władzy.
Waterloo — 18 czerwca 1815 r. ostateczna klęska ⚔️ w bitwie pod Waterloo.

📝 Ostateczny koniec

Po drugiej abdykacji Napoleon został zesłany na odległą wyspę Świętej Heleny 🏝️ na Oceanie Atlantyckim, gdzie zmarł w 1821 roku.

📜 Notatka: Legiony Polskie we Włoszech

🇵🇱 Geneza i czas

Czas — lata 1797–1807.
Definicja — polskie formacje wojskowe 🛡️, utworzone na terenie północnych Włoch z inicjatywy generała Jana Henryka Dąbrowskiego.
Cel — walka u boku wojsk Napoleona Bonaparte przeciwko zaborcom Polski (głównie Austrii). Głoszono hasło: „za naszą i waszą wolność”.

✨ Organizacja i hasło

Twórca — generał Jan Henryk Dąbrowski 🧑‍✈️.
Skład — ochotnicy, głównie polscy jeńcy wojenni z armii austriackiej oraz emigranci po upadku powstania kościuszkowskiego.
Pieśń Legionów — powstała „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech” (1797) – znana dziś jako „Mazurek Dąbrowskiego” 🎶, która wyrażała ideę walki o niepodległość („Jeszcze Polska nie umarła…”).

⚔️ Szlak bojowy

Włochy — Legiony walczyły u boku Napoleona na terenie Włoch przeciwko Austrii.
Santo Domingo 🏝️ — najbardziej tragiczny epizod. Część Legionów została wysłana do tłumienia powstania niewolników na Karaibach. Polacy w większości zginęli tam na skutek chorób i walk.

🇵🇱 Znaczenie Legionów

Nadzieja — utrzymywały polską sprawę i wiarę w niepodległość.
Kadrówka — były szkołą kadr dla późniejszego Wojska Polskiego w Księstwie Warszawskim.
Koniec — po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r. Legiony zostały włączone do armii tego państwa.

📜 Notatka: Księstwo Warszawskie

🕰️ Czas i geneza

Czas — lata 1807–1815 🗓️ (epoka napoleońska).
Definicja — państwo polskie utworzone przez Napoleona Bonaparte w wyniku pokoju w Tylży (1807).
Terytorium — początkowo obejmowało ziemie II i III zaboru pruskiego. Po wojnie z Austrią (1809) powiększyło się o część zaboru austriackiego (m.in. Kraków).

👑 Ustrój i administracja

Konstytucja — w 1807 r. Napoleon nadał Księstwu konstytucję, która wprowadziła ustrój monarchii konstytucyjnej.
Władca — księciem warszawskim został król Saksonii Fryderyk August I 👑.
Kluczowe reformy — wprowadzono Kodeks cywilny Napoleona (gwarantujący równość i wolność osobistą), zniesiono poddaństwo chłopów (ale nie pańszczyznę) i stworzono liczną armię pod dowództwem Józefa Poniatowskiego.

⚔️ Zaangażowanie militarne

Księstwo Warszawskie było lojalnym sojusznikiem Napoleona i brało udział we wszystkich jego wojnach, w tym w zwycięskiej wojnie z Austrią (1809) oraz w katastrofalnej kampanii rosyjskiej (1812).

💔 Upadek Księstwa

Koniec — po klęsce Napoleona i bitwie pod Lipskiem (1813), gdzie zginął książę Józef Poniatowski, wojska rosyjskie zajęły terytorium Księstwa.
Likwidacja — ostateczny los Księstwa został rozstrzygnięty na kongresie wiedeńskim 🤝 (1815), który formalnie zlikwidował państwo, dzieląc je między zaborców.