Notatki z historii klasa 7 – Program nauczania 25/26

📜 Notatka: Kongres Wiedeński

🤝 Czas i Geneza

• Czas: Wrzesień 1814 – czerwiec 1815 roku 🗓️.
• Definicja: Zjazd przedstawicieli państw europejskich, który odbył się w Wiedniu (stolica Austrii) po klęsce Napoleona Bonaparte, mający na celu ustanowienie nowego ładu politycznego i terytorialnego w Europie.
• Kluczowe Mocarstwa: Rosja 🇷🇺 (car Aleksander I), Wielka Brytania 🇬🇧, Austria 🇦🇹 (kanclerz Metternich) i Prusy 🦅 (król Fryderyk Wilhelm III). Z Francji przybył Talleyrand.

📝 Zasady Kongresu

Wszystkie postanowienia Kongresu opierały się na trzech głównych ideach:

1. Legitymizm (Ład Prawny) 👑: Głoszenie nienaruszalności praw dynastii panujących (monarchów) sprzed rewolucji francuskiej. Władza pochodzi od Boga, a nie od ludu.
   • Skutek: Powrót do władzy we Francji dynastii Burbonów.
2. Równowaga Europejska ⚖️: Żadne państwo w Europie nie mogło dominować nad innymi (zasada mająca zapobiec powtórzeniu się dominacji na wzór napoleońskiej).
   • Skutek: Decyzje o podziale terytorialnym miały równoważyć siły mocarstw.
3. Restauracja (Powrót do Starego Ładu): Przywrócenie porządków politycznych i społecznych sprzed Rewolucji Francuskiej i epoki Napoleona (powrót do monarchii absolutnej lub konstytucyjnej z ograniczonym parlamentem).

🌍 Postanowienia Terytorialne

Kongres całkowicie przekształcił mapę Europy:

• Francja: Wróciła do granic z 1792 r., ale nie została ukarana.
• Prusy: Otrzymały Westfalię, Nadrenię i północną Saksonię.
• Austria: Zrzekła się Niderlandów Austriackich (Belgii), ale w zamian otrzymała północne Włochy (Lombardię i Wenecję) oraz część Galicji.
• Wielka Brytania: Utrzymała kontrolę nad szlakami morskimi i zyskała kolonie.
• Związek Niemiecki: Zlikwidowano Święte Cesarstwo Rzymskie, a w jego miejsce utworzono luźny Związek Niemiecki (pod przewodnictwem Austrii).

Kwestia Polska (Podział Księstwa Warszawskiego) 💔:

Kongres zlikwidował Księstwo Warszawskie, dzieląc je po raz kolejny:

1. Królestwo Polskie 🇵🇱: Utworzone pod berłem cara Rosji (włączone do Rosji unią personalną).
2. Wielkie Księstwo Poznańskie: Przyłączone do Prus.
3. Rzeczpospolita Krakowska (Wolne Miasto Kraków): Utworzone jako neutralne, wolne miasto (pod nadzorem trzech zaborców).

🛡️ Święte Przymierze

• Cel: Sojusz zawiązany z inicjatywy cara Aleksandra I (wrzesień 1815), który miał bronić ustalonego porządku opartego na zasadach chrześcijańskich i tłumić wszelkie ruchy rewolucyjne i niepodległościowe w Europie.
• Członkowie: Początkowo Rosja, Prusy i Austria, do których dołączyła większość państw europejskich (oprócz Wielkiej Brytanii, Turcji i Państwa Kościelnego).
• Skutek: Święte Przymierze stało się żandarmem Europy, zwalczającym wszelkie liberalne i narodowe powstania przez kolejne dekady.

📜 Notatka: Rewolucja Przemysłowa

🏭 Czas i Definicja

Rewolucja przemysłowa (lub przełom przemysłowy) to proces gwałtownych i głębokich zmian ekonomicznych i społecznych, polegający na przejściu od gospodarki opartej na rolnictwie i manufakturze do gospodarki opartej na produkcji fabrycznej (maszynowej). Zmiany te rozpoczęły się w drugiej połowie XVIII wieku 🕰️ i trwały przez cały wiek XIX. Początek miał miejsce w Wielkiej Brytanii 🇬🇧.

❓ Przyczyny i Warunki Wstępne

• Kumulacja Kapitału: Brytania zgromadziła znaczne środki finansowe (kapitał) dzięki handlowi, a zwłaszcza eksploatacji kolonii.
• Wzrost Demograficzny: Szybki przyrost ludności w XVIII wieku (tzw. eksplozja demograficzna) zapewnił tanią siłę roboczą (robotników).
• Postęp Rolnictwa: Wprowadzenie płodozmianu i maszyn rolniczych zwiększyło produkcję żywności 🌽, co umożliwiło utrzymanie większej liczby ludności i uwolniło część siły roboczej, która mogła przenieść się do miast.
• Postęp Naukowy i Wynalazki: Brytyjskie społeczeństwo było otwarte na innowacje techniczne.

⚙️ Kluczowe Wynalazki i Dziedziny

Dziedzina	Wynalazek	Twórca (Rok)	Znaczenie
Energetyka	Maszyna parowa	James Watt (ulepszenie, 1769)	Zastąpiła siłę rąk, wody i wiatru, umożliwiając budowę fabryk w dowolnym miejscu.
Włókiennictwo	Mechaniczne krosno, przędzarka Jenny	John Kay, James Hargreaves	Zautomatyzowanie produkcji tkanin, co obniżyło ich ceny i zwiększyło podaż.
Hutnictwo	Zastosowanie koksu do wytopu żelaza	Abraham Darby	Umożliwiło masową produkcję stali i żelaza, niezbędnych do budowy maszyn i kolei.
Transport	Lokomotywa parowa	George Stephenson (1814)	Rewolucja w transporcie: budowa kolei żelaznych 🚂, przyspieszenie przewozu towarów i ludzi.

🏙️ Skutki Społeczne i Gospodarcze

• Urbanizacja: Masowa migracja ludności ze wsi do miast 🚶‍♂️ w poszukiwaniu pracy w fabrykach, co prowadziło do przeludnienia miast.
• Powstanie Klas Społecznych: Wykształciły się dwie nowe klasy:
  • Burżuazja (kapitaliści) – właściciele fabryk i środków produkcji.
  • Proletariat (robotnicy) – pracujący w fabrykach za niskie pensje, bez praw.
• Podejmowanie Pracy: W fabrykach masowo zatrudniano kobiety i dzieci 👶, które były tańszą siłą roboczą.
• Początki Kapitalizmu: Upowszechnił się system fabryczny i zasady gospodarki rynkowej (kapitalizm), opartej na wolnej konkurencji i prywatnej własności.
• Pauperyzacja: Początkowo doszło do ubożenia szerokich mas robotniczych (złe warunki pracy, długi czas pracy, niskie płace).
• Postęp Techniczny: W dłuższej perspektywie doprowadziła do poprawy warunków życia i ogólnego wzrostu bogactwa społeczeństw.

📜 Notatka: Nowe Ideologie (XIX w.)

Wraz z rewolucją przemysłową, upadkiem Napoleona i ustanowieniem nowego porządku na Kongresie Wiedeńskim, w XIX wieku wykształciły się nowe, wpływowe ideologie polityczne i społeczne.

Konserwatyzm 🏰

Geneza: Powstał jako reakcja na gwałtowne zmiany Rewolucji Francuskiej i idee Oświecenia oraz jako poparcie dla porządku Kongresu Wiedeńskiego. Główne Założenia: Uznanie tradycji, religii i hierarchii społecznej za podstawowe wartości. Odrzucenie gwałtownych, rewolucyjnych zmian; wszelkie zmiany powinny zachodzić ewolucyjnie (stopniowo). Poparcie dla silnej monarchii i Kościoła. Przedstawiciel: Edmund Burke (prekursor).

Liberalizm 🕊️

Geneza: Wywodzi się bezpośrednio z idei Oświecenia i Rewolucji Francuskiej. Główne Założenia: Wolność to najwyższa wartość. Państwo powinno minimalnie ingerować w życie obywateli (państwo „stróż nocny”). Wszyscy obywatele mają być równi wobec prawa. Poparcie dla wolnego rynku (kapitalizmu) i wolnej konkurencji (bez ingerencji państwa – liberalizm ekonomiczny). Politycznie dążenie do ograniczenia władzy monarchy, wprowadzenia konstytucji i parlamentaryzmu. Przedstawiciele: John Locke, Adam Smith, John Stuart Mill.

Nacjonalizm 🇵🇱

Geneza: Rozwijał się w dobie walk narodowowyzwoleńczych, zwłaszcza na ziemiach podzielonych przez zaborców (jak Polska) lub rozbitych (jak Włochy i Niemcy). Główne Założenia: Naród to najwyższa wartość polityczna i społeczna. Dążenie do stworzenia niepodległego państwa (lub zjednoczenia rozbitego narodu) w granicach zamieszkanych przez daną narodowość. Podkreślanie znaczenia wspólnego języka, historii i kultury jako fundamentu tożsamości.

Socjalizm i Komunizm 🚩

Geneza: Powstały jako krytyka negatywnych skutków rewolucji przemysłowej i kapitalizmu (wyzysk robotników, nierówności społeczne). Socjalizm: Cel: Ograniczenie nierówności społecznych i poprawa losu robotników (proletariatu) poprzez wprowadzenie reform (np. lepsze płace, krótszy czas pracy, ubezpieczenia). Własność ma być zbiorowa (wspólna). Komunizm (Marksizm): Cel: Stworzenie społeczeństwa bezklasowego i państwa, w którym zniesiono własność prywatną środków produkcji. Metody: Konieczność rewolucji proletariackiej, która obali kapitalizm. Przedstawiciele: Karol Marks i Fryderyk Engels (twórcy Manifestu Komunistycznego).

Chrześcijańska Demokracja (Chadecja) ✝️

Geneza: Odpowiedź Kościoła na problemy społeczne spowodowane industrializacją oraz na sekularyzację (zeświecczenie) życia publicznego (w tym na socjalizm). Główne Założenia: Opieranie polityki na nauce społecznej Kościoła katolickiego (np. encyklika Rerum Novarum papieża Leona XIII). Obrona rodziny i praw pracowniczych (ale w duchu współpracy klas, a nie walki). Godność osoby ludzkiej.

📜 Notatka: Europa w Połowie XIX Wieku – Wiosna Ludów

💥 Czas i Definicja

Wiosna Ludów 🌷 to seria rewolucji i wystąpień narodowych, które przetoczyły się przez Europę w latach 1848–1849 🗓️. Był to największy kryzys polityczny kontynentu od czasów Rewolucji Francuskiej i Kongresu Wiedeńskiego.

❓ Przyczyny Wiosny Ludów

Wystąpienia miały trzy główne źródła: polityczne, społeczne i narodowe.

1. Polityczne (Liberalne): Głównym celem było obalenie reakcyjnych rządów monarchii absolutnych (sprzeciw wobec zasady legitymizmu Kongresu Wiedeńskiego). Żądano wprowadzenia ustrojów konstytucyjnych i rozszerzenia praw obywatelskich (np. wolność prasy, zgromadzeń) oraz zlikwidowania cenzusu majątkowego w prawie wyborczym.
2. Społeczne (Ekonomiczne): Przyczyną był głód i kryzys agrarny (klęska nieurodzaju ziemniaków) w latach 1845–1847, który doprowadził do wzrostu cen żywności i niezadowolenia mas. Dodatkowo rozwój rewolucji przemysłowej spowodował bezrobocie i biedę robotników. Na wsi domagano się ostatecznego zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów 🌾.
3. Narodowe (Nacjonalizm): Była to walka o ukształtowanie państw narodowych. We Włoszech i Niemczech celem było zjednoczenie rozbitych ziem, a na terenach zaborów (np. Polska, Węgry) dążono do niepodległości i zrzucenia obcej dominacji.

🌍 Przebieg w Wybranych Krajach

• Francja: Rewolucja rozpoczęła się w Paryżu w lutym 1848 r. W jej wyniku obalono monarchię i proklamowano II Republikę. Nowym prezydentem został Ludwik Napoleon Bonaparte (bratanek Napoleona I).
• Monarchia Habsburska (Austria/Węgry) 🇦🇹: W Wiedniu protesty doprowadziły do upadku i ucieczki kanclerza Klemensa Metternicha (symbolu reakcji). Jednocześnie na Węgrzech wybuchło powstanie narodowe (pod wodzą Lajosa Kossutha), które zostało krwawo stłumione przez wojska austriackie wsparte przez armię carską 🇷🇺 (na prośbę Austrii).
• Państwa Niemieckie: Żądano zjednoczenia i uchwalenia konstytucji. We Frankfurcie nad Menem obradował Parlament Frankfurcki, który opracował projekt konstytucji zjednoczonych Niemiec, ale próba zjednoczenia nie powiodła się, ponieważ królowie (szczególnie Prus) odmówili przyjęcia korony z rąk parlamentu.
• Ziemie Polskie: W Wielkopolsce (zabór pruski) doszło do powstania poznańskiego 🇵🇱, które zostało stłumione przez wojska pruskie. Polscy działacze (jak Józef Bem) brali aktywny udział w walkach na Węgrzech i we Włoszech.

📝 Skutki Wiosny Ludów

Mimo iż rewolucje ostatecznie poniosły polityczną porażkę 💔 (monarchie absolutne w większości przetrwały), przyniosły trwałe i głębokie zmiany społeczne. W całej Europie (zwłaszcza w zaborze austriackim i na Węgrzech) ostatecznie zniesiono pańszczyznę i uwłaszczono chłopów. Ruchy narodowe (zwłaszcza włoski i niemiecki) umocniły swoje programy i doświadczenie, co doprowadziło do zjednoczenia Włoch i Niemiec w kolejnych dekadach. Jednocześnie klęska umocniła Rosję i Austrię jako obrońców starego porządku.

📜 Notatka: Ziemie Polskie po Kongresie Wiedeńskim

Nowy podział ziem polskich, który nastąpił w wyniku obrad Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku 🗓️, utrwalił sytuację porozbiorową. Likwidacji uległo napoleońskie Księstwo Warszawskie, a jego terytorium zostało podzielone między zaborców.

🇵🇱 Podział Terytorium

Ziemie polskie zostały podzielone na cztery główne jednostki (w tym trzy pod bezpośrednią kontrolą zaborców):

1. Królestwo Polskie (Kongresówka) 🇷🇺:
   • Władca: Zostało połączone unią personalną z Rosją. Królem Polskim był car Rosji (początkowo Aleksander I).
   • Ustrój: Posiadało Konstytucję (z 1815 r.) i własne instytucje (Sejm, armię, skarb), co dawało mu dużą autonomię (samorządność) w ramach Imperium Rosyjskiego.
   • Terytorium: Obejmowało centralną Polskę (z Warszawą). Było to największe z państw utworzonych na ziemiach Księstwa Warszawskiego.
2. Wielkie Księstwo Poznańskie 🦅:
   • Władca: Przyłączone do Prus pod berłem króla pruskiego, któremu nadano tytuł Wielkiego Księcia Poznańskiego.
   • Status: Otrzymało ograniczoną autonomię i było formalnie odrębne od reszty państwa pruskiego (choć Prusacy szybko dążyli do jego germanizacji).
   • Terytorium: Część Wielkopolski i Kujaw (z Poznaniem).
3. Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska) 🇦🇹🇷🇺🦅:
   • Status: Utworzone jako neutralne, niezależne miasto-państwo (pod nadzorem trzech mocarstw rozbiorowych: Rosji, Prus i Austrii).
   • Znaczenie: Było symbolicznym, choć bardzo małym, ośrodkiem polskiej państwowości i ośrodkiem ruchu patriotycznego. W 1846 r. zostało ostatecznie włączone do Austrii.
4. Zabór Austriacki (Galicja) 🇦🇹:
   • Status: Pozostał pod bezpośrednią kontrolą Austrii.
   • Terytorium: Obejmował tereny zajęte przez Austrię w I i III rozbiorze (Małopolska z Krakowem, Lwowem).

📝 Znaczenie

Podział na Kongresie Wiedeńskim:

• Oznaczał ostateczny koniec nadziei na pełną odbudowę niepodległej Polski dzięki Napoleonowi.
• Powołanie Królestwa Polskiego stworzyło jednak formalną namiastkę polskiej państwowości, która stała się punktem odniesienia dla walk niepodległościowych w Królestwie Polskim (np. powstanie listopadowe).
• Zapoczątkowało trzy odrębne drogi rozwoju (politycznego, gospodarczego i kulturalnego) w każdym z zaborów.

📜 Notatka: Królestwo Polskie

🕰️ Czas i Geneza

Królestwo Polskie, potocznie zwane Kongresówką 🇵🇱, powstało na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku 🗓️. Zostało utworzone na większości ziem Księstwa Warszawskiego i było państwem połączonym unią personalną z Imperium Rosyjskim 🇷🇺. Królem Królestwa Polskiego był każdorazowo car Rosji.

👑 Ustrój i Autonomia (1815–1830)

Królestwo Polskie formalnie posiadało jedną z najbardziej liberalnych konstytucji w ówczesnej Europie (Konstytucja z 1815 r.), nadaną przez cara Aleksandra I. W teorii gwarantowała ona dużą autonomię (samorządność):

• Władza: Król (Car) reprezentowany przez namiestnika (pierwszym był generał Józef Zajączek).
• Sejm: Posiadało własny Sejm, który miał prawo obradować i uchwalać ustawy.
• Rząd: Własny rząd (Rada Administracyjna i Rada Stanu).
• Armia: Własna, narodowa Armia Królestwa Polskiego 🛡️ pod dowództwem Wielkiego Księcia Konstantego.
• Język: Język polski był językiem urzędowym. Jednakże, carowie (zwłaszcza od ok. 1820 r.) systematycznie łamali konstytucję (np. wprowadzono cenzurę i ograniczono jawność obrad Sejmu), co budziło sprzeciw społeczeństwa.

🏭 Rozwój Gospodarczy

Pierwsze 15 lat istnienia Królestwa to okres szybkiego rozwoju gospodarczego 📈 (przemysłowego). Wpływ miały na to: unia celna z Imperium Rosyjskim (ogromny rynek zbytu) oraz polityka ministra skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego.

• Bank Polski: Powołanie Banku Polskiego (1828) dla wspierania inwestycji.
• Przemysł: Rozwój przemysłu włókienniczego (Łódź, Zagłębie Dąbrowskie) oraz górnictwa i hutnictwa (Zagłębie Staropolskie).

💔 Utrata Autonomii

• Powstanie Listopadowe (1830–1831): Wybuch powstania narodowego był reakcją na coraz większe łamanie konstytucji przez cara Mikołaja I i dążenie do pełnej niepodległości. Klęska powstania doprowadziła do likwidacji autonomii.
• Statut Organiczny (1832): Po upadku powstania Mikołaj I zniesiono Konstytucję i wprowadził Statut Organiczny, który:
  • Zlikwidował Sejm i armię Królestwa Polskiego.
  • Włączył Królestwo Polskie w granice Imperium Rosyjskiego.
• Dalsza Degradacja: Nastąpiła rusyfikacja i zacieśnianie więzi z Rosją. Od tego momentu Królestwo Polskie w nomenklaturze rosyjskiej było określane jako Kraj Przywiślański (choć nieoficjalna nazwa Kongresówka pozostała w użyciu). Formalne resztki odrębności zniknęły po Powstaniu Styczniowym (1863–1864).

📜 Notatka: Wybuch Powstania Listopadowego

🕰️ Czas i Kontekst

Powstanie Listopadowe 🇵🇱 wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku 🗓️ w Królestwie Polskim (Kongresówce), będącym formalnie autonomicznym państwem pod berłem cara Rosji. Było to największe polskie zbrojne wystąpienie w okresie porozbiorowym.

❓ Przyczyny Powstania

Powstanie było efektem narastającego konfliktu między Polakami a władzami rosyjskimi, który miał podłoże polityczne i narodowe:

1. Łamanie Konstytucji: Car Mikołaj I 🇷🇺 (który objął tron w 1825 r.) systematycznie łamał Konstytucję Królestwa Polskiego z 1815 r. Zaprzestano zwoływania Sejmu, wprowadzono cenzurę i stosowano represje (np. proces filomatów i filaretów).
2. Represje i Policja: Wielki Książę Konstanty (brat cara, naczelny wódz armii) rządził w Królestwie w sposób policyjny i despotyczny. Działalność tajnej policji (kierowanej przez Nikołaja Nowosilcowa) paraliżowała życie polityczne.
3. Ruchy Spiskowe: W społeczeństwie, zwłaszcza wśród wojskowych i młodzieży, od lat 20. działały tajne organizacje patriotyczne (np. Sprzysiężenie Piotra Wysockiego) dążące do obalenia rosyjskiej dominacji.
4. Zagrożenie Interwencją: Bezpośrednią przyczyną przyspieszającą wybuch powstania była informacja o planach cara Mikołaja I wysłania armii polskiej 🛡️ do stłumienia rewolucji liberalnych w Europie (zwłaszcza we Francji i Belgii), co postawiło oficerów przed dramatycznym wyborem.

💥 Wybuch w Warszawie

Przebieg Nocy Listopadowej:

• Wybuch: Powstanie rozpoczęło się w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Inicjator i przywódca spisku, podporucznik Piotr Wysocki 🧑‍✈️, wezwał podchorążych do walki słowami: „Polacy! Zrzuciliśmy jarzmo niewoli!”
• Cele: Powstańcy podzielili się na dwie grupy: jedna uderzyła na Belweder (rezydencję Wielkiego Księcia Konstantego), aby go aresztować, druga ruszyła na Arsenał.
• Rezultat: Zamach na Konstantego nie powiódł się (Konstanty zdołał uciec). Kluczowe dla losów powstania było zdobycie Arsenału (magazynu broni), co pozwoliło na uzbrojenie ludu Warszawy (mieszczan, studentów i rzemieślników).
• Decyzje Władz: W nocy z 29 na 30 listopada polskie władze cywilne i wojskowe (tzw. „stare”) początkowo były przeciwne powstaniu i próbowały je stłumić. Zostali jednak zmuszeni do przyłączenia się do ruchu w obliczu entuzjazmu i uzbrojenia mas.

📝 Początek Wojny

Wybuch powstania zastał władze Królestwa nieprzygotowane, ale entuzjazm ludności doprowadził do szybkiego rozwoju wydarzeń. 18 grudnia 1830 r. Sejm ogłosił powstanie narodowym, a 25 stycznia 1831 r. formalnie zdetronizował Mikołaja I (uchwalił usunięcie go z tronu polskiego), co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny Imperium Rosyjskiemu.

📜 Notatka: Wojna Polsko-Rosyjska 1831 r.

⚔️ Kontekst i Uczestnicy

Wojna wybuchła w wyniku Powstania Listopadowego (noc z 29 na 30 listopada 1830 r.) i formalnie rozpoczęła się po detronizacji cara Mikołaja I 🇷🇺 (jako króla Polski) przez polski Sejm w styczniu 1831 r. Wojna toczyła się między Armią Królestwa Polskiego a armią Imperium Rosyjskiego.

🇵🇱 Strategia i Siły

• Polacy: Armia była mniejsza (ok. 50–70 tys. żołnierzy) i gorzej uzbrojona niż Rosjanie, ale bardzo zmotywowana i dobrze wyszkolona (dziedzictwo armii Księstwa Warszawskiego). Początkowa strategia zakładała szybką ofensywę i zmuszenie Rosjan do negocjacji.
• Rosjanie: Mieli ogromną przewagę liczebną (ponad 120 tys. żołnierzy), pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza. Ich celem było szybkie stłumienie powstania i zajęcie Warszawy.

💥 Przebieg Działań Wojennych

1. Bitwa pod Stoczkiem (14 lutego 1831): Pierwsza bitwa wojny. Polscy ułani pod dowództwem gen. Józefa Dwernickiego odnieśli zwycięstwo 🥇 nad rosyjską kawalerią, co podniosło morale powstańców.
2. Bitwa pod Grochowem (25 lutego 1831): Największa bitwa w powstaniu, toczona na przedpolach Warszawy. Polacy, pod wodzą gen. Józefa Chłopickiego, powstrzymali marsz Rosjan na stolicę. Było to taktyczne zwycięstwo Rosjan, ale strategiczny sukces Polaków, którzy zmusili Rosjan do odwrotu.
3. Wyprawy Wiosenne: Polacy przeszli do kontrofensywy, odnosząc zwycięstwa w mniejszych potyczkach, m.in. pod Dębem Wielkim i Iganiami.
4. Bitwa pod Ostrołęką (26 maja 1831): Decydująca klęska 💔 Armii Polskiej. Mimo heroicznej walki, Rosjanie odnieśli zwycięstwo, a polskie siły poniosły ogromne straty. Bitwa ta złamała polską zdolność do prowadzenia dalszej ofensywy.

💔 Upadek Powstania

• Nowy Dowódca Rosyjski: Po śmierci Dybicza dowództwo objął feldmarszałek Iwan Paskiewicz, który zmienił strategię, omijając Warszawę od północy i przekraczając Wisłę pod Płockiem.
• Szturm Warszawy (6–7 września 1831): Rosjanie rozpoczęli szturm na Warszawę. Po załamaniu się obrony, głównie na Woli (gdzie poległ gen. Józef Sowiński), władze powstańcze i wojska opuściły stolicę.
• Koniec: Wojska polskie przekroczyły granicę z Prusami i Austrią, gdzie zostały internowane. 5 października 1831 r. jest uznawany za datę końca powstania.

📝 Skutki Wojny

1. Likwidacja Autonomii: Car Mikołaj I wprowadził Statut Organiczny (1832), który zniesiono Konstytucję i Sejm oraz armię Królestwa Polskiego.
2. Wielka Emigracja: Ponad 50 tys. osób (głównie elity polityczne i wojskowe) musiało opuścić kraj, rozpoczynając Wielką Emigrację 🚢, która stała się ośrodkiem polskiej walki politycznej i kulturalnej na Zachodzie.
3. Cytadela Warszawska: W Warszawie wzniesiono Cytadelę – więzienie i twierdzę, która miała kontrolować miasto i stała się symbolem rosyjskiej opresji.
4. Represje: Rozpoczęły się masowe konfiskaty majątków i represje wobec uczestników powstania.

📜 Notatka: Wielka Emigracja

🚢 Czas i Definicja

Wielka Emigracja to masowy ruch emigracyjny polskiej elity politycznej, wojskowej i intelektualnej, który nastąpił po klęsce Powstania Listopadowego (1830–1831) 🗓️. Szacuje się, że kraj opuściło wówczas kilkanaście tysięcy osób, w tym najważniejsi dowódcy, politycy i artyści.

🌍 Kierunki i Ośrodki

Głównym kierunkiem emigracji była Francja 🇫🇷, a w szczególności Paryż, który stał się najważniejszym ośrodkiem polskiego życia politycznego, kulturalnego i literackiego na uchodźstwie. Inne ośrodki to Wielka Brytania, Belgia i Stany Zjednoczone.

📝 Przyczyny Emigracji

1. Represje: Uczestnicy powstania obawiali się represji ze strony cara Mikołaja I (więzienia, zsyłki na Syberię, konfiskaty majątków).
2. Kontynuacja Walki: Uważano, że walkę o niepodległość można skuteczniej prowadzić z zagranicy 🌎, z dala od rosyjskiej kontroli, poprzez nacisk na rządy państw zachodnich.
3. Brak Amnestii: Car Mikołaj I odmówił ogłoszenia pełnej amnestii, zmuszając powstańców do wyboru: powrót i surowa kara lub pozostanie na emigracji.

🇵🇱 Działalność Polityczna

Emigracja była podzielona ideologicznie na kilka głównych frakcji, które różniły się wizją przyszłej Polski i metodami walki:

1. Hotel Lambert (Arystokracja i Konserwatyści):
   • Przywódca: Książę Adam Jerzy Czartoryski 👑.
   • Program: Dążenie do monarchii konstytucyjnej i odbudowy Polski poprzez działania dyplomatyczne na dworach europejskich (wykorzystanie konfliktów między zaborcami). Utrzymanie pozycji Polski w opinii publicznej Zachodu.
2. Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP) (Demokraci):
   • Przywódca: Wiktor Heltman, Ludwik Mierosławski.
   • Program: Odbudowa Polski jako republiki 🇵🇱 w dawnych granicach. Uzależnienie walki o niepodległość od rewolucji społecznej w kraju – w szczególności uwłaszczenia chłopów (przyznanie im ziemi i praw).
3. Gromady Ludu Polskiego (Radykałowie):
   • Program: Najbardziej radykalny – dążenie do niepodległości połączone z ideą zniesienia wszelkich przywilejów szlacheckich i wprowadzenia wspólnej własności (zbliżone do socjalizmu utopijnego).

📝 Znaczenie

• Kultura i Nauka: Wielka Emigracja stworzyła drugi obieg życia kulturalnego. Był to okres twórczości najwybitniejszych postaci polskiej kultury, zwanych wieszczami narodowymi ✍️: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, a także kompozytor Fryderyk Chopin.
• Kontynuacja Sprawy: Emigracja stała się ośrodkiem polskiej myśli politycznej, który podtrzymywał sprawę polskiej niepodległości i planował kolejne zbrojne zrywy (jak Powstanie Styczniowe).

📜 Notatka: Sytuacja na Ziemiach Polskich po Upadku Powstania Listopadowego

Upadek Powstania Listopadowego w 1831 roku drastycznie zmienił sytuację na ziemiach polskich, szczególnie w Królestwie Polskim (Kongresówce), zaostrzając represje we wszystkich trzech zaborach.

🇷🇺 Zabór Rosyjski (Królestwo Polskie)

Klęska powstania doprowadziła do likwidacji autonomii Królestwa Polskiego, rozpoczynając okres nasilonej rusyfikacji (zastępowania polskich instytucji rosyjskimi).

• Likwidacja Autonomii: W 1832 roku car Mikołaj I wprowadził Statut Organiczny, który znosił Konstytucję Królestwa Polskiego 📜 oraz likwidował Sejm i Armię Królestwa Polskiego 🛡️. Królestwo zostało włączone w granice Imperium Rosyjskiego jako integralna część (choć zachowało odrębną administrację).
• Represje i Kontrola: W Warszawie wzniesiono Cytadelę Aleksandryjską, która stała się symbolem rosyjskiej dominacji i głównym więzieniem politycznym. Przeprowadzono konfiskaty majątków 💸 uczestników powstania.
• Kultura i Nauka: Zlikwidowano Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Wileński, zamykając główne polskie ośrodki naukowe. Wprowadzono cenzurę.
• Gospodarka: Mimo represji politycznych, trwał rozwój przemysłu (zwłaszcza włókienniczego), który korzystał z dużego rosyjskiego rynku zbytu.

🦅 Zabór Pruski (Wielkie Księstwo Poznańskie)

Prusy, które początkowo traktowały Polaków w Poznańskiem dość liberalnie (zgodnie z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego), zaostrzyły politykę.

• Germanizacja: Władze pruskie rozpoczęły politykę intensywnej germanizacji 🗣️. Wzrosła rola języka niemieckiego w administracji i szkolnictwie.
• Zniesienie Autonomii: Pomimo formalnego istnienia, ograniczono rolę polskich instytucji i dążono do pełnej integracji Wielkiego Księstwa Poznańskiego z Prusami.
• Gospodarka: Zabór pruski, dzięki sprawności administracyjnej i bliskości rynków zachodnich, pozostał regionem o najwyższym poziomie gospodarczym i rolniczym.

🇦🇹 Zabór Austriacki (Galicja)

W Galicji utrzymano najbardziej konserwatywny i policyjny system, który charakteryzował się stagnacją i ubóstwem.

• Niewielkie Represje: Represje były mniejsze niż w Królestwie Polskim, ale dominował policyjny ucisk i brak wolności politycznych.
• Stagnacja Gospodarcza: Galicja była regionem najbiedniejszym i najbardziej zacofanym gospodarczo ze wszystkich zaborów (brak przemysłu, przeludnienie wsi, głód).
• Kontrola: Austriacy dbali o utrzymanie posłuszeństwa i kontrolę społeczną, opierając się na silnej armii i rozbudowanej administracji.

📝 Podsumowanie

Po upadku Powstania Listopadowego:

1. Królestwo Polskie utraciło resztki suwerenności i weszło w okres rusyfikacji.
2. Nastąpiła Wielka Emigracja – wyjazd elit politycznych i kulturalnych na Zachód.
3. We wszystkich zaborach nasiliły się represje i kontrola polityczna, co wymusiło na Polakach przejście do pracy organicznej (działań na rzecz rozwoju gospodarczego i kulturalnego) oraz działalności konspiracyjnej.

📜 Notatka: Wiosna Ludów na Ziemiach Polskich

Wiosna Ludów miała nierówny przebieg na ziemiach polskich, różniąc się intensywnością i formą w każdym z trzech zaborów (rosyjskim, pruskim i austriackim). Wszędzie jednak walka miała charakter narodowy – dążono do niepodległości, a także społeczny – domagano się poprawy losu chłopów.

Zabór Pruski (Wielkie Księstwo Poznańskie) 🇵🇱🦅

Zabór pruski był najbardziej aktywnym teatrem walk podczas Wiosny Ludów. Wybuchło tam Powstanie Poznańskie 🇵🇱 w marcu 1848 roku, zainicjowane przez Komitet Narodowy w Poznaniu z celem uzyskania autonomii lub niepodległości. Początkowo Prusy, zajęte rewolucją w Berlinie, zgodziły się na utworzenie polskich oddziałów wojskowych i nadanie autonomii Wielkiemu Księstwu. Powstańcy, w tym oddziały dowodzone przez Ludwika Mierosławskiego, odnieśli sukcesy, m.in. w bitwach pod Miłosławiem i Sokołowem. Jednak władze pruskie szybko wycofały się z ustępstw i przystąpiły do brutalnej pacyfikacji. Powstanie zostało ostatecznie stłumione, co doprowadziło do zniesienia resztek autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego i intensywnego zaostrzenia polityki germanizacji w całym zaborze pruskim.

Zabór Austriacki (Galicja) 🇦🇹

W Galicji (zabór austriacki) wystąpienia były szybko pacyfikowane, częściowo z powodu rozbicia polskiego ruchu patriotycznego po Rzezi Galicyjskiej (powstanie chłopskie przeciw szlachcie w 1846 roku). W Krakowie i Lwowie doszło do manifestacji i tworzenia Rad Narodowych, które żądały swobód obywatelskich i autonomii. Ruchy te zostały jednak szybko zdławione przez wojsko, m.in. poprzez zbombardowanie Lwowa przez Austriaków. Mimo to, najważniejszy i trwały skutek Wiosny Ludów w Galicji miał charakter społeczny: w kwietniu 1848 roku cesarz Franciszek Józef zniesiono pańszczyznę i uwłaszczył chłopów 🌾, co ostatecznie rozwiązało problem poddaństwa, choć akt ten był celowym ruchem zaborcy mającym pozyskać chłopów przeciwko polskiej szlachcie.

Zabór Rosyjski (Królestwo Polskie) 🇷🇺

Królestwo Polskie pozostało spacyfikowane i bierne w okresie Wiosny Ludów. Z powodu drakońskich represji po Powstaniu Listopadowym (1830–1831), ścisłej kontroli policyjnej i stałej obecności wojsk carskich, nie doszło do żadnych masowych wystąpień i rewolucja została skutecznie zahamowana przez cara Mikołaja I. Rosyjskie władze skoncentrowały się jedynie na aresztowaniach nielicznych spiskowców.

Udział Polaków za Granicą 🌍

Pomimo klęsk w kraju, Polacy odegrali znaczącą rolę w rewolucjach poza granicami zaborów. Generał Józef Bem 🧑‍✈️ stał się bohaterem narodowym Węgier, dowodząc tamtejszymi siłami powstańczymi przeciwko Austrii i Rosji. Inni Polacy, w tym oficerowie, walczyli we Włoszech, w Niemczech, a także w szeregach legionów (np. Legion Mickiewicza we Włoszech). Ich udział miał na celu utrzymanie sprawy polskiej w świadomości europejskiej.

📜 Notatka: Stany Zjednoczone w XIX Wieku i Wojna Secesyjna

XIX wiek był dla Stanów Zjednoczonych 🇺🇸 okresem intensywnej ekspansji terytorialnej, rozwoju przemysłowego i narastającego konfliktu między Północą a Południem, który doprowadził do wojny secesyjnej.

Ekspansja Terytorialna (Wiek XIX)

• Marsz na Zachód: USA w znacznym stopniu powiększyły swoje terytorium kosztem rdzennych Amerykanów i Meksyku. Odbyło się to pod hasłem „Boskiego Przeznaczenia” (Manifest Destiny) – idei, że Amerykanie są przeznaczeni do zasiedlenia całego kontynentu.
• Wojna z Meksykiem (1846–1848): W wyniku tej wojny USA przejęły ogromne obszary, w tym dzisiejszą Kalifornię, Teksas i Nowy Meksyk.
• Osadnictwo: Ekspansja na Zachód prowadziła do masowego osadnictwa (pionierzy, poszukiwacze złota), a także do wojen z Indianami 🏹 i ich wypędzania z zajmowanych terenów (np. „Szlak Łez”).

💔 Przyczyny Wojny Secesyjnej (1861–1865)

Konflikt toczył się między przemysłową Północą (Unią) a rolniczym Południem (Konfederacją).

1. Niewolnictwo: Była to główna przyczyna konfliktu, stanowiąca fundamentalną różnicę ideologiczną i gospodarczą.
   • Północ (Unia): Niewolnictwo było w większości stanów zakazane. Społeczeństwo opowiadało się za jego zniesieniem (abolicjoniści).
   • Południe (Konfederacja): Gospodarka była oparta na wielkich plantacjach (bawełna, tytoń), do pracy na których wykorzystywano niewolników z Afryki. Niewolnictwo było podstawą ich systemu ekonomicznego.
2. Różnice Gospodarcze:
   • Północ: Stany Zjednoczone Północy były przemysłowe i popierały cła ochronne (aby chronić własne fabryki przed konkurencją z Europy).
   • Południe: Stany Południa były rolnicze (eksport bawełny) i chciały wolnego handlu (bez ceł).
3. Kwestia Władzy Stanów: Konflikt o to, czy władza federalna (rząd w Waszyngtonie) może narzucić swoją wolę pojedynczym stanom w kluczowych kwestiach (jak niewolnictwo), czy też stany mają suwerenne prawo do decydowania o własnym ustroju.

⚔️ Wojna Secesyjna (1861–1865)

1. Secesja: Po zwycięstwie Abrahama Lincolna (kandydata Partii Republikańskiej, przeciwnika rozszerzenia niewolnictwa) w wyborach prezydenckich w 1860 r., jedenaście stanów Południa ogłosiło secesję (odłączenie się) i utworzyło własne państwo: Skonfederowane Stany Ameryki (Konfederację).
2. Strony:
   • Unia (Północ): Prezydent Abraham Lincoln, główny dowódca Ulysses S. Grant.
   • Konfederacja (Południe): Prezydent Jefferson Davis, główny dowódca Robert E. Lee.
3. Abolicja (1863): W trakcie wojny prezydent Lincoln wydał Proklamację Emancypacji, która znosiła niewolnictwo ⛓️ na terenach zbuntowanych stanów. W 1865 r. 13. poprawka do Konstytucji zniosła niewolnictwo w całych USA.
4. Zwycięstwo Unii: Mimo początkowych sukcesów Konfederacji, przewaga przemysłowa i ludnościowa Północy zadecydowała o wyniku wojny. Konfederacja skapitulowała w 1865 r. 5 dni po kapitulacji Południa Abraham Lincoln został zamordowany 💔 przez sympatyka Konfederacji.

📝 Skutki Wojny

• Ocalenie Unii: Wojna uratowała jedność Stanów Zjednoczonych i potwierdziła supremację władzy federalnej nad władzą stanową.
• Zniesienie Niewolnictwa: Niewolnictwo zostało prawnie zniesione, choć dyskryminacja rasowa (segregacja) w stanach Południa utrzymała się przez kolejne sto lat.
• Straty: Była to najbardziej krwawa wojna w historii USA, pochłonęła ponad 600 tys. ofiar.
• Wzrost Potęgi: Koniec wojny umożliwił dalszy, przyspieszony rozwój przemysłowy Północy, co umocniło USA jako potęgę światową.

📜 Notatka: Zjednoczenie Włoch (Risorgimento)

🕰️ Czas i Definicja

Zjednoczenie Włoch to proces scalenia wielu małych państw i regionów Półwyspu Apenińskiego w jedno państwo narodowe – Królestwo Włoch 🇮🇹. Proces ten, zwany Risorgimento (Odrodzenie), toczył się intensywnie w latach 1859–1870 🗓️. Wcześniej Półwysep był politycznie podzielony, a północne Włochy znajdowały się pod dominacją Austrii 🇦🇹.

👑 Kluczowi Architekci Zjednoczenia

Proces ten prowadzony był przez Królestwo Sardynii i Piemontu 👑, jedyne niezależne państwo włoskie o ustroju konstytucyjnym. Wyróżnia się trzy główne postacie:

• Wiktor Emanuel II: Król Piemontu, a później pierwszy król zjednoczonych Włoch.
• Camillo Cavour: Premier Piemontu, główny strateg i dyplomata. Postawił na drogę dyplomatyczno-wojenną, szukając sojusznika w walce z Austrią (Francja).
• Giuseppe Garibaldi: Bohater narodowy, dowódca sił ochotniczych. Reprezentował nurt rewolucyjny, dążąc do zjednoczenia „od dołu”.

⚔️ Etapy Zjednoczenia

1. Wojna z Austrią i Sojusz z Francją (1859): Cavour, dzięki tajnemu układowi z Napoleonem III (cesarzem Francji), sprowokował wojnę z Austrią. Zwycięstwa pod Magentą i Solferino doprowadziły do wyparcia Austriaków z Lombardii, którą przyłączono do Piemontu. W tym samym czasie w środkowych Włoszech doszło do plebiscytów, w wyniku których do Piemontu dołączyła większość księstw Toskanii, Parmy i Modeny.
2. Wyprawa Tysiąca (1860): Giuseppe Garibaldi, na czele tysiąca ochotników (tzw. „czerwone koszule”), wyruszył z Genui na podbój Królestwa Obojga Sycylii (Południe Włoch). Jego brawurowa kampania zakończyła się szybkim obaleniem monarchii Burbonów. Garibaldi przekazał zdobyte tereny Wiktorowi Emanuelowi II.
3. Proklamacja Królestwa Włoch (1861): W marcu 1861 roku uroczyście proklamowano powstanie Królestwa Włoch 🇮🇹. Królem został Wiktor Emanuel II. Stolicą państwa było początkowo Turyn, a później Florencja.

📝 Uzupełnienia (Wenecja i Rzym)

Pełne zjednoczenie osiągnięto w kolejnych latach:

• Przyłączenie Wenecji (1866): Włochy sprzymierzyły się z Prusami w ich wojnie przeciwko Austrii. Mimo klęsk na froncie, zwycięstwo Prus zapewniło Włochom przyłączenie Wenecji (Austriacy zrzekli się jej na rzecz Francji, a Francja przekazała ją Włochom).
• Zdobycie Rzymu (1870): Rzym, pozostający pod władzą papieża Piusa IX, był chroniony przez wojska francuskie. Kiedy Francja wycofała swoje wojska z powodu wojny francusko-pruskiej (1870–1871), armia włoska wkroczyła do Rzymu, czyniąc go stolicą Włoch. Papież ogłosił się „więźniem Watykanu” 💔, co rozpoczęło trwający ponad pół wieku konflikt między państwem włoskim a Kościołem („kwestia rzymska”), uregulowany dopiero w 1929 r. Zjednoczone Włochy były monarchią konstytucyjną, borykającą się z dużymi różnicami gospodarczymi i społecznymi między przemysłową Północą a rolniczym Południem.

📜 Notatka: Zjednoczenie Niemiec

🕰️ Czas i Geneza

Zjednoczenie Niemiec to proces historyczny, w wyniku którego z wielu luźno powiązanych państw i księstw (wchodzących w skład Związku Niemieckiego) powstało jedno silne, federalne państwo narodowe – Cesarstwo Niemieckie 🇩🇪. Proces ten toczył się pod przewodnictwem Prus 🦅 i zakończył się w latach 1866–1871 🗓️.

👑 Przywództwo i Strategia

W przeciwieństwie do Wiosny Ludów (1848), która zakończyła się fiaskiem zjednoczenia „od dołu” (demokratycznego), zjednoczenie w latach 60. XIX w. zostało przeprowadzone „z góry” – drogą militarną i polityczną.

• Przywódca: Król Prus Wilhelm I.
• Architekt: Otto von Bismarck – premier Prus (od 1862 r.). Był on konserwatywnym politykiem, dążącym do zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus (bez Austrii), metodą „żelaza i krwi” (siłą militarną).
• Cel: Usunięcie Austrii 🇦🇹 z roli lidera państw niemieckich i włączenie wszystkich państw niemieckich do konfederacji pod przewodnictwem Prus.

⚔️ Wojny Zjednoczeniowe

Zjednoczenie było wynikiem trzech kolejnych wojen, celowo sprowokowanych przez Bismarcka:

1. Wojna z Danią (1864):
   • Cel: Przyłączenie księstw Szlezwiku i Holsztynu.
   • Przebieg: Prusy sprzymierzyły się z Austrią i wspólnie pokonały Danię. Był to celowy krok Bismarcka, mający na celu stworzenie konfliktu o podział zdobyczy z Austrią.
2. Wojna z Austrią (1866):
   • Przyczyna: Spór o podział wpływów w Szlezwiku i Holsztynie.
   • Przebieg: Prusy (sprzymierzone z Włochami) pokonały Austrię w bitwie pod Sadową. Było to szybkie i zdecydowane zwycięstwo, które ostatecznie wykluczyło Austrię 💔 z procesu zjednoczenia Niemiec (tzw. „małe Niemcy” – bez Austrii).
   • Skutek: Utworzenie Związku Północnoniemieckiego 🇩🇪 (1867) pod przewodnictwem Prus.
3. Wojna z Francją (1870–1871):
   • Przyczyna: Bismarck potrzebował ostatniego wroga, aby zjednoczyć pozostałe, południowe państwa niemieckie (np. Bawarię) we wspólnym patriotycznym wysiłku. Francja, pod wodzą Napoleona III, obawiała się wzrostu potęgi Prus.
   • Przebieg: Prusy sprowokowały Francję (np. Depesza Emska). Armia pruska szybko i zdecydowanie pokonała Francuzów pod Sedanem, biorąc do niewoli Napoleona III.

👑 Proklamacja Cesarstwa Niemieckiego

• Data: 18 stycznia 1871 roku 🗓️.
• Miejsce: W symbolicznym miejscu – Sali Zwierciadlanej w Wersalu (pod Paryżem, w pałacu pokonanej Francji).
• Rezultat: Król Prus Wilhelm I został uroczyście proklamowany Cesarzem Niemieckim 👑. Powstało Cesarstwo Niemieckie – federalne państwo, w którym dominującą rolę odgrywały Prusy.

📝 Skutki

Zjednoczenie Niemiec całkowicie zmieniło układ sił w Europie. Powstało silne, militarystyczne państwo, które natychmiast stało się mocarstwem gospodarczym i militarnym. Zwycięstwo nad Francją przyniosło Niemcom również Alzację i Lotaryngię oraz wysoką kontrybucję, co pogłębiło antyniemieckie nastawienie we Francji (tzw. rewanżyzm).

📜 Notatka: Kolonializm w XIX Wieku

🌍 Definicja i Nowa Faza

Kolonializm to polityka państw polegająca na podboju, opanowaniu i eksploatacji terytoriów poza ich własnymi granicami, zwłaszcza w Afryce i Azji. W XIX wieku nastąpiła nowa faza tego procesu, określana jako Nowy Imperializm. Była ona dużo bardziej agresywna i polegała na bezpośrednim przejmowaniu kontroli nad terenami (aneksja), a nie tylko tworzeniu faktorii handlowych.

❓ Przyczyny Kolonializmu (Wiek XIX)

1. Gospodarcze (Ekonomiczne):
   • Surowce: Rewolucja przemysłowa 🏭 wymagała ciągłego dopływu tanich surowców (np. bawełna, kauczuk, ropa naftowa, minerały). Kolonie były idealnym źródłem.
   • Rynki Zbytu: Kolonie stanowiły pewny rynek zbytu dla gotowych produktów z fabryk mocarstw europejskich.
   • Kapitał: Kolonie umożliwiały lokowanie nadwyżek kapitału (inwestowanie) z większym zyskiem niż w Europie.
2. Polityczne i Militarne:
   • Prestiż i Potęga: Posiadanie rozległych imperiów kolonialnych było symbolem potęgi i prestiżu danego mocarstwa na arenie międzynarodowej.
   • Bazy Wojskowe: Kolonie służyły jako strategiczne bazy wojskowe i punkty zaopatrzeniowe (np. kontrola szlaków morskich, jak Kanał Sueski).
3. Ideologiczne (Cywilizacyjne):
   • Misja Cywilizacyjna: Poczucie wyższości cywilizacyjnej (rasizm) Europejczyków, którzy głosili, że mają obowiązek nieść „cywilizację” (chrystianizację, europejską kulturę i porządek) „dzikim” ludom (tzw. „brzemię białego człowieka”).

⚔️ Wyścig Kolonialny (Scramble for Africa)

Najbardziej spektakularnym przejawem Nowego Imperializmu był „wyścig po Afrykę”, czyli gwałtowny podział kontynentu afrykańskiego przez mocarstwa europejskie w drugiej połowie XIX wieku.

• Konferencja Berlińska (1884–1885): Na tym zjeździe mocarstwa europejskie ustaliły zasady podziału Afryki 🗺️. Uznano, że aby terytorium zostało uznane za kolonię, musi być faktycznie okupowane (co przyspieszyło podboje).
• Główni Gracze:
  • Wielka Brytania 🇬🇧: Dążyła do stworzenia „ciągłej linii” terytoriów „od Kapsztadu do Kairu” (z południa na północ). Zdominowała Indie (tzw. „perła w koronie”).
  • Francja 🇫🇷: Stworzyła imperium w Afryce Północnej i Zachodniej (m.in. Algieria, Indochiny).
  • Inne: Niemcy (Tanganika, Kamerun), Belgia (Kongo – słynne z brutalnej eksploatacji), Portugalia, Włochy.

📝 Skutki Kolonializmu

1. Eksploatacja: Drastyczne wykorzystanie surowców i siły roboczej w koloniach (praca przymusowa, niskie płace).
2. Podział Sztucznymi Granicami: Kolonialne granice były wytyczane arbitralnie przez Europejczyków, bez poszanowania dla etnicznych i plemiennych podziałów. To stało się źródłem licznych konfliktów w Afryce po uzyskaniu niepodległości.
3. Zniszczenie Struktur: Rozbicie tradycyjnych struktur politycznych i społecznych.
4. Wpływ na Mocarstwa: Rywalizacja kolonialna (zwłaszcza brytyjsko-niemiecka i francusko-niemiecka) stała się jedną z głównych przyczyn I wojny światowej 💥.

📜 Notatka: Przemiany w Życiu Politycznym – Nowe Ruchy Polityczne

W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, wraz z rozwojem przemysłowym, wzrostem miast i rozszerzeniem praw politycznych, w Europie wykształciły się trzy główne, nowoczesne ruchy polityczne: socjalizm (z podziałem na socjaldemokrację i komunizm), nacjonalizm oraz chrześcijańska demokracja (chadecja).

1. Socjalizm (Ruch Robotniczy) 🚩

Ruch ten powstał jako odpowiedź na negatywne skutki rewolucji przemysłowej i wyzysk proletariatu (klasy robotniczej).

• Początki: Głównym teoretykiem był Karol Marks (Marksizm), który głosił konieczność rewolucji proletariackiej i budowy społeczeństwa bezklasowego opartego na wspólnej własności środków produkcji (komunizm).
• Podział: Pod koniec XIX wieku nastąpił podział w ruchu:
  • Socjaldemokracja (Reformizm): Odłam, który dążył do poprawy losu robotników i budowy sprawiedliwego społeczeństwa poprzez reformy i działalność parlamentarną (wybory), a nie rewolucję. Głosili: skrócenie czasu pracy, ubezpieczenia, prawa związkowe.
  • Komunizm (Radykalny): Utrzymywał konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucji. (Ten nurt stał się dominujący po rewolucji październikowej w Rosji w 1917 r.).
• Organizacje: Powstanie II Międzynarodówki (międzynarodowa organizacja partii socjalistycznych i robotniczych, 1889 r.) oraz związków zawodowych.

2. Nacjonalizm (Ruchy Narodowe) 🇵🇱

Nacjonalizm stał się dominującą siłą polityczną w XIX wieku. Głosili, że naród jest najważniejszą wartością i naturalną formą organizacji społeczeństwa.

• Cel: Dążenie do utworzenia i umocnienia niepodległego państwa narodowego (jednego dla danej nacji). W krajach niepodległych dążenie do pełnej dominacji danego narodu.
• Warianty: W Polsce nacjonalizm (reprezentowany przez Endecję – Romana Dmowskiego) opierał się na haśle solidarności narodowej (ponad podziałami klasowymi) i odwoływał się do katolicyzmu.
• Ekstremizm: Pod koniec XIX w. i na początku XX w. nacjonalizm często przybierał formy skrajne i agresywne (szowinizm, antysemityzm), głosząc wrogość wobec innych narodów.

3. Chrześcijańska Demokracja (Chadecja) ✝️

Chadecja była odpowiedzią Kościoła katolickiego na wyzwania epoki: industrializację, ateizm i rosnący socjalizm.

• Geneza: Impulsem do jej rozwoju była encyklika papieża Leona XIII – Rerum Novarum (1891) 📜, która potępiła wyzysk robotników oraz komunizm.
• Założenia:
  • Opieranie polityki na nauce społecznej Kościoła (etyka chrześcijańska).
  • Obrona własności prywatnej i hierarchii, ale z jednoczesnym akcentem społecznym – dbałością o prawa i godność pracownika oraz rodzinę.
  • Poparcie dla współpracy klas (a nie walki klas, jak w socjalizmie).
• Działalność: Powstawanie chrześcijańskich związków zawodowych i partii politycznych, które odgrywały dużą rolę w Belgii, Włoszech czy Niemczech.

📜 Notatka: Wynalazki Przełomu XIX i XX Wieku

Przełom XIX i XX wieku (tzw. druga rewolucja przemysłowa ⚙️) to okres intensywnego rozwoju nauki i techniki, który przyniósł wynalazki fundamentalne dla współczesnego życia. Kluczowe dziedziny to elektryczność, transport oraz komunikacja.

⚡ Energetyka i Elektryczność

Elektryczność stała się głównym źródłem energii, zastępując parę.

• Żarówka Elektryczna: Thomas Edison (lata 70. i 80. XIX w.) – udoskonalił i skomercjalizował żarówkę 💡, co umożliwiło masowe oświetlanie domów i miast.
• Prąd Przemienny: Nikola Tesla i George Westinghouse (lata 80. XIX w.) – system przesyłu prądu przemiennego (AC) pozwolił na efektywny transport energii na duże odległości, pokonując ograniczenia prądu stałego Edisona.
• Elektrownie: Umożliwiły masową produkcję prądu na potrzeby przemysłu i gospodarstw domowych.

🚗 Transport

Rewolucja w transporcie zapoczątkowała erę motoryzacji i lotnictwa.

• Silnik Spalinowy: Nikolaus Otto (1876 – czterosuwowy) oraz Karl Benz i Gottlieb Daimler (lata 80. XIX w. – udoskonalenie silnika i zastosowanie go w pojazdach) – klucz do rozwoju motoryzacji.
• Samochód: Karl Benz (1886) – opatentowanie pierwszego praktycznego samochodu. Masowa produkcja rozpoczęła się na początku XX wieku (np. Henry Ford).
• Silnik Diesla: Rudolf Diesel (1892) – wynalazek silnika o zapłonie samoczynnym, wydajniejszego niż silnik benzynowy, stosowanego w przemyśle i transporcie ciężkim.
• Samolot: Bracia Orville i Wilbur Wright (1903) – pierwszy udany, sterowany lot samolotem ✈️, co zapoczątkowało erę lotnictwa.

📞 Komunikacja

Nowe technologie skróciły odległości, umożliwiając niemal natychmiastową komunikację.

• Telefon: Alexander Graham Bell (1876) – wynalazek umożliwiający przesyłanie głosu na odległość.
• Radio (Telegrafia Bezprzewodowa): Guglielmo Marconi (lata 90. XIX w.) – wynalazek umożliwiający przesyłanie informacji (początkowo sygnałów) bez użycia przewodów 📻, co zrewolucjonizowało komunikację morską i wojskową.
• Kinematograf: Bracia Louis i Auguste Lumière (1895) – wynalezienie i prezentacja urządzenia do wyświetlania ruchomych obrazów, co dało początek kinu 🎥.

🧪 Nauka i Medycyna

Przełomowe odkrycia w fizyce i medycynie zmieniły wiedzę o świecie i człowieku.

• Promienie Rentgenowskie (X): Wilhelm Conrad Röntgen (1895) – odkrycie promieni X, które natychmiast znalazły zastosowanie w medycynie (diagnostyka) 🦴.
• Odkrycia Pierwiastków Promieniotwórczych: Maria Skłodowska-Curie i Piotr Curie (koniec XIX w.) – odkrycie polonu i radu, co zapoczątkowało badania nad promieniotwórczością i nową erę w fizyce.
• Szczepionka przeciw Wściekliźnie: Ludwik Pasteur (1885) – opracowanie szczepionki 💉, co stało się jednym z symboli rozwoju mikrobiologii i walki z chorobami zakaźnymi.

📜 Notatka: Kultura Przełomu Wieków

Okres przełomu XIX i XX wieku (ok. 1890–1914) to czas intensywnych przemian w sztuce, literaturze i filozofii, znany jako Modernizm 🎭. W Polsce, ze względu na specyfikę historyczną, jest on określany jako Młoda Polska (nazwa pochodzi od manifestu Artura Górskiego).

💔 Nastroje i Filozofia

Kulturę tego okresu zdominowały nastroje pesymizmu, dekadentyzmu i poczucia końca epoki (końca wieku – fin de siècle). Było to wynikiem rozczarowania brakiem postępu moralnego (mimo postępu technicznego) i poczucia zagubienia w szybko zmieniającym się świecie.

• Dekadentyzm: Wiara w schyłek cywilizacji i niemoc działania. Charakteryzował się nudą, apatią i szukaniem ucieczki od rzeczywistości (np. w używkach, sztuce, miłości).
• Filozofia Pesymizmu: Wpływ myśli filozofów takich jak:
  • Arthur Schopenhauer: Głosił, że świat jest areną cierpienia, a człowiek jest zdominowany przez ślepy, bezrozumny popęd (wolę życia). Ucieczką od cierpienia jest kontemplacja sztuki.
  • Friedrich Nietzsche: Stwierdził „śmierć Boga” ✝️ – zanik wartości chrześcijańskich. Wezwał do stworzenia Nadczłowieka – jednostki wybitnej, która sama tworzy własny system wartości.
• Irreacjonalizm: Odrzucenie kultu rozumu na rzecz intuicji, emocji i podświadomości.

🎨 Nowe Kierunki w Sztuce

W sztuce dążono do zerwania z naturalizmem i realizmem, stawiając na subiektywny wyraz emocji i piękno.

Kierunek	Charakterystyka	Przykłady Artystów
Symbolizm	Wyrażanie stanów wewnętrznych i idei za pomocą symboli, a nie dosłownego obrazowania.	Gustave Moreau, Jacek Malczewski (Polska).
Impresjonizm	Skupienie na ulotnym wrażeniu (impresji) zmysłowym; malowanie światła i koloru.	Claude Monet, Auguste Renoir.
Secesja (Art Nouveau)	Dominujący styl dekoracyjny. Odrzucenie kątów prostych na rzecz falistych, giętkich linii, motywów roślinnych i kobiecej sylwetki.	Gustav Klimt, Stanisław Wyspiański (w Polsce).
Ekspresjonizm	Wyrażanie subiektywnych uczuć i emocji, często poprzez deformację i wyraziste kolory (silne, dramatyczne przeżycia).	Edvard Munch (Krzyk).

🎭 Literatura (Młoda Polska)

Literatura polska koncentrowała się na problemach egzystencjalnych i narodowych.

• Poezja: Dominuje wyraz dekadentyzmu, refleksje nad śmiercią, miłością i sztuką. W poezji polskiej ważne są utwory Kazimierza Przerwy-Tetmajera (dekadent) i Jana Kasprowicza.
• Dramat: Rozwój dramatu symbolicznego i modernizacja teatru. Najważniejszym osiągnięciem są „Wesele” i dramaty Stanisława Wyspiańskiego – krytyka społeczeństwa i analiza szans na odzyskanie niepodległości.
• Proza: Krytyka moralności mieszczańskiej i środowisk artystycznych (np. Stefan Żeromski).

📝 Nauka i Psychologia

W nauce kluczowe były odkrycia, które podważyły racjonalny obraz świata:

• Teoria Względności: Albert Einstein (1905) zrewolucjonizował fizykę, podważając tradycyjne pojęcie czasu i przestrzeni.
• Psychoanaliza: Zygmunt Freud stworzył psychoanalizę, która uznała podświadomość i popęd seksualny (libido) za główne motory działań ludzkich, co miało ogromny wpływ na sztukę i kulturę.

📜 Notatka: Królestwo Polskie Przed Wybuchem Powstania Styczniowego

Okres poprzedzający wybuch Powstania Styczniowego (1863–1864) w Królestwie Polskim (Kongresówce) charakteryzował się narastającym kryzysem politycznym i napięciem społecznym, wynikającym z zaostrzonej polityki rusyfikacji po klęsce Powstania Listopadowego.

📉 Sytuacja Polityczna i Społeczna

• Brak Autonomii: Po klęsce Powstania Listopadowego i wprowadzeniu Statutu Organicznego (1832), Królestwo Polskie utraciło resztki suwerenności (brak własnego Sejmu, armii i konstytucji) i zostało de facto włączone do Imperium Rosyjskiego jako Kraj Przywiślański.
• Rusyfikacja: Władze carskie prowadziły intensywną rusyfikację 🇷🇺: język rosyjski wprowadzano do administracji i szkolnictwa.
• Kryzys Ekonomiczny Chłopów: Mimo pewnego rozwoju przemysłu, na wsi panowało napięcie społeczne. Chłopi 🌾, choć byli wolni (po Kodeksie Napoleona), nadal obciążeni byli pańszczyzną i nie posiadali na własność uprawianej ziemi, co hamowało rozwój rolnictwa i rodziło konflikty z dworem.
• Działalność Konspiracyjna: W odpowiedzi na opresję, rozwijały się tajne organizacje patriotyczne i spiskowe, zwłaszcza wśród młodzieży i inteligencji, dążące do zbrojnego odzyskania niepodległości.

✝️ Faza Manifestacji i Zgody Społecznej

Lata 1860–1861 były okresem tzw. „rewolucji moralnej”, czyli masowych, pokojowych manifestacji o charakterze religijnym i patriotycznym.

• Manifestacje Patriotyczno-Religijne: Organizowano demonstracje podczas uroczystości kościelnych ✝️ i rocznic narodowych. Uczestnicy śpiewali pieśni patriotyczne, a manifestacje miały charakter masowy (uczestniczyły w nich różne warstwy społeczne, co było nowością).
• „Biali” i „Czerwoni”: Na gruncie konspiracji wykształciły się dwa główne obozy polityczne:
  • „Biali”: Reprezentowali głównie ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo. Opowiadali się za pracą organiczną i działaniami dyplomatycznymi, dążąc do niepodległości drogą reform i odzyskania autonomii. Byli przeciwni natychmiastowemu powstaniu 🕊️.
  • „Czerwoni”: Reprezentowali głównie inteligencję, młodzież i rzemieślników. Opowiadali się za natychmiastowym wybuchem powstania zbrojnego, wierząc w sens walki. Ich program zakładał uwłaszczenie chłopów 🌾 (nadanie im ziemi na własność) bez odszkodowania dla szlachty.

💣 Bezpośrednia Przyczyna

Bezpośrednią przyczyną przyspieszającą wybuch powstania była decyzja władz carskich o przeprowadzeniu branki (obowiązkowego poboru do wojska).

• Branka (1863): W styczniu 1863 roku rosyjski naczelnik cywilny, Aleksander Wielopolski (zwolennik ugody z Rosją i częściowych reform), ogłosił nadzwyczajną brankę do armii carskiej. Była ona wymierzona w młodzież i robotników, podejrzanych o udział w ruchu spiskowym.
• Reakcja: „Czerwoni”, uznając brankę za prowokację i próbę zniszczenia ruchu oporu, nie mieli wyboru. W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku 💥 Komitet Centralny Narodowy („Czerwoni”) ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał naród do walki, rozpoczynając Powstanie Styczniowe.

📜 Notatka: Wybuch i Przebieg Powstania Styczniowego

Powstanie Styczniowe (1863–1864) było najdłużej trwającym i największym polskim zrywem narodowym w epoce porozbiorowej. Miało charakter wojny partyzanckiej przeciwko Imperium Rosyjskiemu.

💥 Wybuch Powstania (Styczeń 1863)

Powstanie wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku 🗓️ w Królestwie Polskim (Kongresówce).

• Bezpośrednia Przyczyna: Decyzja rosyjskiego naczelnika cywilnego, Aleksandra Wielopolskiego, o przeprowadzeniu nadzwyczajnej branki (poboru) do armii carskiej, wymierzonej w młodzież konspiracyjną.
• Władza: Centralne dowództwo objął Tymczasowy Rząd Narodowy (utworzony przez stronnictwo „Czerwonych”), który wydał dwa kluczowe akty:
  1. Manifest: Wzywający naród polski, litewski i ruski do walki o niepodległość.
  2. Dekret o Uwłaszczeniu Chłopów: Nadający chłopom ziemię na własność (z prawem do odszkodowania dla właścicieli przez przyszłe państwo polskie), co miało zachęcić ich do udziału w walce.

⚔️ Przebieg Działań Zbrojnych

Powstanie objęło Królestwo Polskie, Litwę, Białoruś i część Ukrainy.

• Charakter Wojny: Zryw miał od początku charakter wojny partyzanckiej 🌲. Polacy, nie posiadając regularnej armii, prowadzili walki w małych, słabo uzbrojonych oddziałach (od kilkudziesięciu do kilkuset ludzi).
• Najważniejsi Przywódcy:
  • Ludwik Mierosławski (pierwszy dyktator, szybko zrezygnował).
  • Marian Langiewicz (drugi dyktator, po jego klęsce Rząd Narodowy działał już w konspiracji).
  • Romuald Traugutt (ostatni dyktator, schwytany i stracony).
• Walki: Stoczono ponad 1200 bitew i potyczek 💥, w tym:
  • Bitwy o charakterze symbolu: Pod Małogoszczem, pod Grochowiskami.
  • Mimo męstwa, partyzanci nie byli w stanie pokonać regularnych, zdyscyplinowanych i znacznie liczniejszych wojsk rosyjskich.
• Wsparcie Zagraniczne: Powstanie uzyskało poparcie moralne w Europie, ale brak interwencji mocarstw zachodnich (Anglii, Francji) przesądził o jego losie.

💔 Upadek Powstania (1864)

Powstanie wygasło stopniowo, głównie na skutek terroru rosyjskiego i braku wsparcia mas chłopskich (działania uwłaszczeniowe cara).

• Ukaz Uwłaszczeniowy Cara: Car Aleksander II, chcąc ostatecznie pozbawić powstanie zaplecza chłopskiego, wydał własny ukaz uwłaszczeniowy w marcu 1864 r. Był on korzystniejszy dla chłopów niż ten powstańczy (bo był natychmiastowy i pewny), co spowodowało, że chłopi masowo wycofali się ze wspierania powstania.
• Aresztowanie i Śmierć Traugutta: W kwietniu 1864 r. aresztowano ostatniego dyktatora, Romualda Traugutta 💔. W sierpniu tego roku został stracony wraz z czterema członkami Rządu Narodowego na stokach Cytadeli Warszawskiej.
• Koniec: Ostatnie oddziały partyzanckie przetrwały do wiosny 1865 roku.

📝 Skutki Powstania

1. Całkowita Likwidacja Autonomii: Królestwo Polskie zostało całkowicie zintegrowane z Imperium Rosyjskim 🇷🇺. Nazwę „Królestwo Polskie” zastąpiono oficjalnie nazwą „Kraj Przywiślański”.
2. Zaostrzenie Rusyfikacji: Wprowadzono drastyczną rusyfikację – język rosyjski stał się jedynym językiem urzędowym i wykładowym w szkołach (np. w 1869 r. zamknięto Szkołę Główną Warszawską, zastępując ją rosyjskim uniwersytetem).
3. Represje: Przeprowadzono masowe zsyłki na Syberię (tysiące ludzi), egzekucje i konfiskaty majątków.
4. Praca Organiczna: Klęska powstania umocniła przekonanie, że walka zbrojna jest obecnie niemożliwa. Elity polskie przyjęły nową strategię walki – pracy organicznej (rozwój gospodarczy, oświatowy, naukowy) i pracy u podstaw (edukacja chłopów).
5. Uwłaszczenie Chłopów: Powstanie, choć przegrane, ostatecznie przyspieszyło proces uwłaszczenia chłopów (choć dokonany przez cara). Był to jedyny trwały pozytywny skutek dla polskiego społeczeństwa.

📜 Notatka: Sytuacja Polaków w Zaborze Rosyjskim po Upadku Powstania Styczniowego

Klęska Powstania Styczniowego (1863–1864) zapoczątkowała w zaborze rosyjskim okres zintensyfikowanych represji i gwałtownej rusyfikacji 🇷🇺. Celem władz carskich była ostateczna likwidacja polskiej odrębności państwowej, politycznej i kulturalnej.

📉 Likwidacja Odrębności Politycznej i Administracyjnej

• Zniknięcie Królestwa Polskiego: Nazwa Królestwo Polskie 💔 została formalnie wycofana z użycia na rzecz Kraju Przywiślańskiego (ros. Priwislinskij Kraj). Zostało ono włączone w granice Imperium Rosyjskiego jako integralna część.
• Wprowadzenie Guberni: Kraj Przywiślański podzielono na 10 guberni na wzór rosyjski. Zlikwidowano ostatnie ślady odrębności administracyjnej (np. Rada Stanu).
• Rusyfikacja Administracji: Język rosyjski 🗣️ stał się jedynym językiem urzędowym w administracji, sądownictwie i szkolnictwie. Polaków stopniowo usuwano ze stanowisk, zastępując ich urzędnikami rosyjskimi.
• Prawo i Sądownictwo: Wprowadzono rosyjski kodeks prawny i sądownictwo, eliminując pozostałości prawa Księstwa Warszawskiego.

🏫 Rusyfikacja Szkolnictwa i Kultury

Była to najbardziej agresywna forma represji, mająca na celu wychowanie nowego pokolenia lojalnego wobec cara.

• Rusyfikacja Szkół: Język polski został całkowicie usunięty ze szkół średnich i wyższych, z wyjątkiem lekcji religii (i początkowo języka polskiego, szybko redukowanego). Wszystkie przedmioty wykładano po rosyjsku.
• Uniwersytet Cesarski: W 1869 roku Szkoła Główna Warszawska (ostatnia polska uczelnia) została przekształcona w Cesarski Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym i kadrą profesorską.
• Cenzura: Drastycznie zaostrzono cenzurę prasy i publikacji, tłumiąc polską myśl polityczną i historyczną. Zakazano obchodzenia większości świąt i rocznic narodowych.

💰 Represje Gospodarcze i Społeczne

• Uwłaszczenie Chłopów: Car Aleksander II wprowadził ukaz uwłaszczeniowy (marzec 1864) 🌾. Choć był to pozytywny społecznie akt, jego cel był polityczny: odcięcie chłopów od polskiej szlachty (będącej motorem powstania) i przywiązanie ich do władzy carskiej.
• Konfiskaty: Przeprowadzono masowe konfiskaty majątków 💸 szlacheckich i ziemiańskich za udział w powstaniu, które trafiały w ręce Rosjan lub były sprzedawane.
• Zsyłki: Tysiące powstańców i ich rodzin zostało zesłanych na Syberię (katorga), a ich miejsce zajmowała napływowa ludność rosyjska.

💡 Reakcja Polskiego Społeczeństwa

Klęska zbrojna doprowadziła do zmiany strategii walki o byt narodowy:

• Praca Organiczna i Praca u Podstaw: Elity polskie odrzuciły romantyczną walkę zbrojną. Przyjęto ideologię pozytywizmu warszawskiego (praca organiczna), która skupiała się na długofalowym rozwoju gospodarczym i budowaniu siły ekonomicznej i kulturalnej narodu.
• Konspiracja Kulturowa: W obliczu rusyfikacji nasilała się praca u podstaw (edukacja chłopów) oraz działalność tajnego nauczania (np. „latające uniwersytety”), mająca na celu ochronę języka i historii.

📜 Notatka: Sytuacja Polaków w Zaborze Pruskim w Drugiej Połowie XIX w.

Sytuacja Polaków w zaborze pruskim (głównie Wielkie Księstwo Poznańskie i Pomorze Gdańskie) w drugiej połowie XIX wieku charakteryzowała się intensywną polityką germanizacji 🦅, zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. Polacy, w obliczu braku możliwości walki zbrojnej, skoncentrowali się na pracy organicznej w obronie swojej tożsamości.

⚔️ Polityka Germanizacyjna (Kulturkampf i Polonofobia)

Władze pruskie, a później Cesarstwa Niemieckiego, prowadziły metodyczną politykę asymilacji Polaków:

1. Kulturkampf (Walka o Kulturę): W latach 70. XIX w. kanclerz Otto von Bismarck rozpoczął walkę z Kościołem katolickim i polskością, ponieważ Kościół był głównym ośrodkiem polskiej tożsamości.
   • Ograniczano działalność zgromadzeń zakonnych i usuwano księży.
   • W szkołach i urzędach wprowadzano język niemiecki 🗣️ jako jedyny urzędowy.
2. Germanizacja Szkolnictwa: Język polski był usuwany z nauczania (nawet z religii).
   • Spowodowało to liczne protesty, w tym strajk dzieci wrzesińskich w 1901 r. 💔, które odmówiły modlitwy i nauki religii w języku niemieckim.
3. Osadnictwo: W 1886 r. powołano Komisję Kolonizacyjną 💸, której celem było wykupowanie ziemi od Polaków i osadzanie na niej niemieckich kolonistów. Była to próba zmiany struktury etnicznej regionu.
4. Ustawy Represyjne: Wprowadzono ustawy zakazujące budowy domów bez zezwolenia (tzw. ustawa kagańcowa) i przymusowe wysiedlanie Polaków z paszportem rosyjskim lub austriackim (tzw. rugi pruskie 💔).

🇵🇱 Polska Odpowiedź – Praca Organiczna

Polacy, zamiast walki zbrojnej, przyjęli strategię pracy organicznej (działania na rzecz wzmocnienia narodu „od wewnątrz”) i pracy u podstaw (edukacja najniższych warstw).

1. Walka Ekonomiczna:
   • Banki i Spółdzielczość: Polacy tworzyli własne banki spółdzielcze (np. Bank Parcelacyjny), kasy pożyczkowe oraz spółki rolnicze i przemysłowe. Działania te miały na celu obronę ziemi przed wykupem przez Komisję Kolonizacyjną.
   • Obronność: Propagowano hasło „Swój do swego po swoje” – kupowanie tylko w polskich sklepach i korzystanie z polskich usług.
2. Obrona Kultury i Oświaty:
   • Organizacje Kulturalne: Powstały liczne stowarzyszenia (np. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Naukowej Pomocy), które dbały o rozwój oświaty i polskiej świadomości.
   • Język: Język polski przetrwał dzięki Kościołowi ✝️ oraz nauczaniu w rodzinach.
3. Działalność Polityczna:
   • Polacy mieli swoich przedstawicieli w parlamencie niemieckim (Reichstagu), gdzie tworzyli Koło Polskie i wykorzystywali parlamentaryzm do obrony polskich interesów, demaskując politykę rządu Bismarcka na arenie międzynarodowej.

📝 Znaczenie

Mimo brutalnej polityki germanizacyjnej, Polakom w zaborze pruskim udało się obronić swoją tożsamość dzięki zorganizowanej samoobronie ekonomicznej i kulturalnej. Był to jedyny zabór, w którym udało się stworzyć tak silny, niezależny polski kapitał i system instytucji finansowych. Działania te położyły fundament pod przyszłe sukcesy Powstania Wielkopolskiego w 1918 roku.

📜 Notatka: Autonomia Galicji

Autonomia Galicji to proces uzyskiwania i sprawowania ograniczonej samorządności politycznej i kulturalnej przez Polaków w zaborze austriackim (później austro-węgierskim) w drugiej połowie XIX wieku. Galicja stała się jedynym terytorium pod zaborami, na którym Polacy mogli swobodnie rozwijać swoje życie narodowe.

🕰️ Czas i Kontekst

• Początek Autonomii (lata 60. XIX w.): Proces autonomizacji rozpoczął się po klęskach militarnych Austrii: wojnie z Francją i Piemontem (1859) oraz wojnie z Prusami (1866). Te porażki zmusiły Wiedeń do liberalizacji ustroju i poszukiwania poparcia wśród mniejszości narodowych.
• Ugoda Austriacko-Węgierska (Ausgleich, 1867): Najważniejszym momentem było przekształcenie Cesarstwa Austriackiego w Dualistyczną Monarchię Austro-Węgierską. To otworzyło drogę do ustępstw na rzecz innych nacji, w tym Polaków, w ramach austriackiej (przedlitawskiej) części monarchii.
• Początek Rządów Autonomicznych: Politykę autonomiczną zapoczątkował namiestnik Galicji Agenor Gołuchowski (starszy) w porozumieniu z cesarzem Franciszkiem Józefem I.

🔑 Filar Autonomii

Autonomia Galicji miała charakter polityczno-kulturalny i opierała się na kilku kluczowych instytucjach i uprawnieniach:

1. Sejm Krajowy 🏛️:
   • Siedziba: Lwów.
   • Rola: Ustawodawcza władza autonomiczna (lokalny parlament) w zakresie spraw gospodarczych, kulturalnych i społecznych Galicji (np. edukacja, rolnictwo, drogi).
2. Rada Szkolna Krajowa:
   • Rola: Najwyższa władza autonomiczna w zakresie oświaty. Dzięki niej polski stał się językiem wykładowym 🗣️ w szkołach średnich i na obu uniwersytetach (w Krakowie i Lwowie).
3. Język Polski: Wprowadzono język polski jako język urzędowy w administracji i sądownictwie Galicji (z wyjątkiem najwyższych szczebli podległych bezpośrednio Wiedniowi).
4. Polski Namiestnik: Mimo że Namiestnik był przedstawicielem cesarza, od lat 70. stanowisko to było zawsze obsadzane przez Polaka.
5. Reprezentacja w Parlamencie Wiedeńskim: Polacy tworzyli silny, zorganizowany klub – Koło Polskie – które dzięki swojej lojalistycznej postawie wobec cesarza (tzw. „wierni, dopóki nam biją”) miało realny wpływ na rząd centralny w Wiedniu.

📝 Znaczenie dla Narodu Polskiego

• Ośrodek Kultury: Galicja stała się „Piemontem” (wzorem dla reszty ziem) dla kultury i życia politycznego Polaków. Tutaj najswobodniej działały Uniwersytety w Krakowie i Lwowie, wydawnictwa, prasa i teatr.
• Azyl Polityczny: Autonomia umożliwiała działalność legalnych polskich partii politycznych 🇵🇱 (np. Stronnictwa Ludowego, socjalistycznych) oraz stowarzyszeń. Była bezpieczną przystanią i ośrodkiem konspiracji dla działaczy z zaboru rosyjskiego i pruskiego.
• Kadry: Galicja wychowała kadry urzędników, prawników, nauczycieli i wojskowych, które po 1918 roku odegrały kluczową rolę w budowaniu niepodległego państwa polskiego.
• Cena Autonomii: Polacy zapłacili za autonomię lojalnością wobec cesarza i brakiem zdecydowanej walki o niepodległość. Region pozostał jednocześnie najbiedniejszym i najbardziej zacofanym gospodarczo 💔 z wszystkich zaborów (tzw. „Galicja bida”).

📜 Notatka: Rozwój Gospodarczy Ziem Polskich w Drugiej Połowie XIX w.

Rozwój gospodarczy ziem polskich w drugiej połowie XIX wieku był nierównomierny i przebiegał odmiennie w każdym zaborze, co było efektem polityki zaborców, warunków geograficznych oraz dostępu do rynków zbytu.

🇷🇺 Zabór Rosyjski (Królestwo Polskie)

W Królestwie Polskim nastąpił najbardziej dynamiczny rozwój przemysłowy, określany mianem „drugiej rewolucji przemysłowej”.

• Paliwo: Głównym czynnikiem napędowym był ogromny, chłonny rynek zbytu 🛒 wewnątrz Imperium Rosyjskiego (po zniesieniu granicy celnej w 1851 r.).
• Ośrodki Przemysłowe:
  • Zagłębie Dąbrowskie: Dominacja górnictwa węgla kamiennego i hutnictwa żelaza.
  • Łódź: Szybki rozwój przemysłu włókienniczego (tekstylnego), co uczyniło Łódź jednym z największych ośrodków włókienniczych w Europie (miasto „ziemi obiecanej”).
  • Warszawa: Centrum przemysłu maszynowego, metalowego i bankowości.
• Inwestycje: Rozwój kolei żelaznej 🚂 (np. Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska), która ułatwiła eksport.
• Wieś: Uwłaszczenie chłopów (1864) ostatecznie uregulowało własność ziemi, ale rolnictwo pozostawało zacofane w stosunku do zaboru pruskiego.

🦅 Zabór Pruski (Wielkie Księstwo Poznańskie)

Gospodarka pruska była najbardziej nowoczesna i najlepiej zarządzana, w pełni zintegrowana z dynamicznym rynkiem niemieckim.

• Rolnictwo: Dominacja nowoczesnego rolnictwa 🌾. Stosowanie maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, dbałość o kulturę agrarną i wysoka produktywność. Był to „spichlerz” ziem polskich.
• Przemysł: Rozwój przemysłu przetwórczego (cukrownie, browary, gorzelnie) związanego z rolnictwem, zwłaszcza w Wielkopolsce. Przemysł wydobywczy rozwijał się na Śląsku, ale w znacznej mierze był kontrolowany przez kapitał niemiecki.
• Obrona Ekonomiczna: Polacy w odpowiedzi na politykę germanizacji i Komisję Kolonizacyjną prowadzili skuteczną pracę organiczną, tworząc silne banki spółdzielcze 💰 (np. Bank Parcelacyjny) i organizacje kredytowe, by chronić polską ziemię przed wykupem.

🇦🇹 Zabór Austriacki (Galicja)

Galicja była regionem najbiedniejszym i najbardziej zacofanym gospodarczo, co było częściowo wynikiem zaniedbań władz austriackich i trudnych warunków naturalnych.

• Przemysł: Rozwój przemysłu był minimalny. Jedynym znaczącym bogactwem było wydobycie ropy naftowej (zwłaszcza w Zagłębiu Borysławskim), które jednak w większości było kontrolowane przez kapitał zagraniczny.
• Rolnictwo: Rolnictwo charakteryzowało się rozbiciem gruntów na małe działki (parcelacja) oraz przeludnieniem wsi (tzw. „Galicja bida”), co prowadziło do masowej emigracji zarobkowej 🚢 (do USA i Niemiec).
• Kolej: Rozwój linii kolejowej był głównie podyktowany względami militarnymi (np. linia Kraków–Lwów), a nie gospodarczymi.

📝 Podsumowanie

W drugiej połowie XIX w. ziemie polskie doświadczyły różnicowania gospodarczego: Kongresówka stała się regionem przemysłowym, Poznańskie – nowoczesnym rolniczo, a Galicja – regionem zacofanym, z jedyną na ziemiach polskich swobodą polityczną (autonomia). Te różnice miały potem kluczowe znaczenie w odtworzeniu struktury gospodarczej II Rzeczypospolitej.

📜 Notatka: Partie Polityczne na Ziemiach Polskich (Przełom XIX i XX wieku)

Na przełomie XIX i XX wieku, wraz z rozwojem życia społecznego i osłabieniem władzy zaborców (zwłaszcza w Galicji i Rosji po rewolucji 1905 r.), na ziemiach polskich wykształciły się nowoczesne partie polityczne. Działały one w różnych zaborach, często dostosowując się do panujących tam warunków (np. legalna działalność w Galicji, konspiracyjna w Rosji).

1. Ruch Narodowy (Nacjonalizm)

Cel: Odbudowa niepodległego państwa polskiego opartego na zasadzie jedności narodowej i katolicyzmu.

• Nazwa (główna): Liga Narodowa (konspiracyjna, 1893) / Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (Endecja) 🇵🇱
• Przywódca: Roman Dmowski 🧑‍💼
• Program:
  • Solidaryzm Narodowy: Uzależnienie walki o niepodległość od wzrostu siły narodu (gospodarczej, kulturalnej, moralnej) – ideologia nacjonalistyczna.
  • Realizm Polityczny: Odrzucenie walki zbrojnej. Oparcie się na Rosji (zwłaszcza po 1905 r. – koncepcja neo-słowiańska), jako głównym sojuszniku w walce z Niemcami (głównym wrogiem).
  • Antysemityzm i sprzeciw wobec idei socjalistycznych.

2. Ruch Socjalistyczny (Robotniczy)

Cel: Walka o prawa robotników i poprawę warunków pracy, z jednoczesnym osiągnięciem niepodległości (w większości nurtów).

• Polska Partia Socjalistyczna (PPS) 🚩
  • Przywódca: Józef Piłsudski (wczesne lata), Bolesław Limanowski.
  • Program: Nadrzędność walki o niepodległość 🇵🇱 nad walką klasową. Odbudowa niepodległej, demokratycznej i socjalistycznej republiki. Wierzyli w konieczność zbrojnego czynu (zwłaszcza Piłsudski).
• Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) ⚒️
  • Przywódca: Róża Luksemburg, Julian Marchlewski.
  • Program: Odrzucenie walki o niepodległość Polski jako burżuazyjnej. Nadrzędność międzynarodowej rewolucji proletariackiej. Dążenie do obalenia kapitalizmu w sojuszu z ruchem robotniczym Rosji.

3. Ruch Ludowy (Chłopski)

Cel: Walka o prawa ekonomiczne i polityczne chłopów oraz włączenie ich w nurt życia narodowego.

• Nazwa (główna): Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 🌾 (w Galicji)
• Przywódca: Wincenty Witos, Jakub Bojko.
• Program:
  • Demokratyzacja: Walka o powszechne prawo wyborcze i demokratyzację ustroju (początkowo w Galicji).
  • Reforma Rolna: Ochrona interesów chłopskich, poprawa warunków ekonomicznych na wsi, edukacja i oświata ludowa.
  • Narodowy: Uznanie chłopów za najważniejszą siłę narodu.

4. Ruch Konserwatywny 🏰

Cel: Obrona tradycyjnego porządku, wartości religijnych i własności, często w sojuszu z zaborcami.

• Ośrodki: Głównie Kraków i Wilno (Galicja i ziemie zabrane).
• Program: Lojalizm wobec monarchy (Austro-Węgier lub Rosji). Sprzeciw wobec rewolucyjnych zmian. Utrzymanie monarchii konstytucyjnej i wiodącej roli szlachty/ziemiaństwa. W Galicji – dążenie do pełnego wykorzystania autonomii.
• Przedstawiciele: Konserwatyści krakowscy (Teka Stańczyka), konserwatyści wileńscy.

📜 Notatka: Polskie Organizacje Niepodległościowe na Początku XX Wieku

Na początku XX wieku polskie organizacje niepodległościowe, działające głównie na terenie Galicji (gdzie korzystały z autonomii), skupiły się na przygotowaniach militarnych ⚔️ do przyszłej wojny europejskiej, która miała być szansą na odzyskanie niepodległości. Ruch ten był zdominowany przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników.

1. Związek Walki Czynnej (ZWC, 1908)

Była to pierwsza tajna organizacja wojskowa, której celem było przygotowanie kadr do powstania. Została utworzona z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w konspiracji w Galicji (we Lwowie).

• Cel: Wychowanie zawodowych kadr oficerskich i podoficerskich, które w momencie wybuchu wojny światowej utworzą zalążek Wojska Polskiego.
• Twórcy: Głównie młodzi, radykalni działacze z PPS, w tym Kazimierz Sosnkowski.
• Charakter: Kładła nacisk na szkolenie wojskowe i dyscyplinę.

2. Legalne Organizacje Strzeleckie (1910)

W celu ukrycia działalności ZWC i rozszerzenia szkolenia wojskowego, Piłsudski utworzył jawne organizacje pod nadzorem władz austriackich (jako organizacje paramilitarne/sportowe):

• „Strzelec” (w Galicji Zachodniej, Kraków)
• „Towarzystwo Strzeleckie” (w Galicji Wschodniej, Lwów)
• Cel: Prowadzenie legalnego szkolenia wojskowego 🧑‍✈️ dużej liczby ochotników, którzy mieli stanowić masę bojową. Szkolenia obejmowały strzelanie, musztrę i taktykę.

3. Polski Skarb Wojskowy (1912)

Była to organizacja zajmująca się finansowaniem zbrojnych przygotowań.

• Cel: Gromadzenie funduszy 💰 na zakup broni, sprzętu i utrzymanie kadry wojskowej. Środki pochodziły z dobrowolnych składek patriotycznych.

4. Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN, 1912)

Była to próba politycznego zjednoczenia różnych ugrupowań niepodległościowych w Galicji.

• Cel: Zintegrowanie różnych partii (socjalistycznych, ludowych, demokratycznych) wokół idei zbrojnej walki z Rosją i utworzenie wspólnego kierownictwa politycznego dla ruchu militarnego.
• Kierunek: Organizacje te popierały orientację proaustriacką (antyrosyjską), która zakładała, że głównym wrogiem jest Rosja, a Austro-Węgry są sojusznikiem, który pomoże Piłsudskiemu „ruszyć na Rosję”.

📝 Znaczenie

Organizacje strzeleckie, ZWC i TKSSN były politycznymi i militarnymi filarami, które w momencie wybuchu I wojny światowej (sierpień 1914 r.) umożliwiły Piłsudskiemu utworzenie Legionów Polskich 🦅 u boku armii austro-węgierskiej i Niemiec. Były to pierwsze od dekad polskie formacje wojskowe walczące o niepodległość.

📜 Notatka: Kultura Polska Przełomu Wieków (Młoda Polska)

Okres na przełomie XIX i XX wieku (ok. 1890–1918) w historii kultury polskiej nazywany jest Młodą Polską 🎨. Nazwa ta pochodzi od tytułu manifestu literackiego Artura Górskiego z 1901 r. Był to polski wariant ogólnoeuropejskiego nurtu Modernizmu, charakteryzujący się opozycją do pozytywistycznego racjonalizmu.

💔 Nastroje i Tendencje Filozoficzne

Kultura Młodej Polski odzwierciedlała specyficzne nastroje polskiej inteligencji pod zaborami, wzmacniając globalne tendencje epoki:

• Dekadentyzm: Poczucie beznadziejności i schyłku cywilizacji (fin de siècle). Uważano, że jednostka jest bezsilna wobec upadku wartości i historycznej sytuacji (brak niepodległości), co prowadziło do apatii, poszukiwania ucieczki w sztuce, używkach lub miłości.
• Filozofia: Duży wpływ miały idee Artura Schopenhauera (pesymizm, świat jako cierpienie) oraz Friedricha Nietzschego (kult siły, Nadczłowiek – jednostka wybitna, tworząca własne prawa).
• Irreacjonalizm: Odrzucenie naukowego, racjonalnego poznania na rzecz intuicji, emocji, podświadomości i przeżyć mistycznych.
• Symbolizm: W poszukiwaniu głębi i tajemnicy, symbol stał się głównym narzędziem wyrazu artystycznego i literackiego.

🎭 Literatura

Literatura Młodej Polski była pełna kontrastów, oscylując między pesymizmem a mesjanistycznym wezwaniem do czynu.

• Poezja: Dominuje liryka subiektywna.
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Uznawany za głównego przedstawiciela dekadentyzmu, twórca m.in. Hymnu do Nirwany.
  • Jan Kasprowicz: Zmierzył się z problemami religijnymi i społecznymi; łączył symbolizm z ekspresjonizmem.
• Dramat:Stanisław Wyspiański 🇵🇱
  • Najważniejszy twórca epoki, twórca dramatu symbolicznego.
  • „Wesele” (1901): Utwór kluczowy, będący diagnozą społeczeństwa polskiego (inteligencja kontra chłopi) i krytyką bierności, ale także mesjanistycznym wezwaniem do walki o niepodległość.
• Proza: Powieści psychologiczne i refleksyjne (np. twórczość Stefana Żeromskiego, który analizował polskie klęski i społeczne nierówności).

🖼️ Sztuki Plastyczne i Architektura

W sztukach wizualnych Młoda Polska przyjęła głównie styl Secesji oraz Symbolizm, akcentując polski charakter tych nurtów.

• Secesja (Art Nouveau): Styl zdominowany przez linię falistą, asymetrię, motywy roślinne 🌿 i kobiece. W Polsce silnie związany z twórczością:
  • Stanisława Wyspiańskiego: Projektowanie wnętrz, witraże (np. witraże w krakowskich kościołach), grafika.
  • Józefa Mehoffera: Witraże i malarstwo symboliczne.
• Malarstwo Symboliczne:
  • Jacek Malczewski: Główny polski symbolista. Jego malarstwo łączyło symbolikę mitologiczną i biblijną z tematyką narodową (mesjanizm, los powstańców, alegorie niewoli).
• Architektura: Wprowadzanie stylu zakopiańskiego (wzorowanego na budownictwie podhalańskim) do architektury szerszej, jako wyraz poszukiwania polskiej formy narodowej (np. przez Stanisława Witkiewicza).

📝 Znaczenie

Młoda Polska, choć zrodzona z pesymizmu, odegrała kluczową rolę w podtrzymaniu tożsamości narodowej. Przyniosła odnowę języka literackiego, modernizację teatru i ukształtowała artystyczną świadomość, która stała się fundamentem kultury II Rzeczypospolitej. Była to epoka syntezy sztuk i pogłębionej refleksji nad polskim losem w kontekście cywilizacyjnego kryzysu Europy.

📜 Notatka: Geneza I Wojny Światowej

I wojna światowa (1914–1918) była rezultatem długotrwałego narastania sprzeczności i napięć 💥 między mocarstwami europejskimi w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Wojna wybuchła z powodu splotu przyczyn głębokich i bezpośredniego kryzysu bałkańskiego.

❓ Przyczyny Główne (Długofalowe)

1. Rywalizacja Gospodarcza i Kolonialna (Imperializm):
   • Niemcy 🇩🇪: Po zjednoczeniu w 1871 r. stały się mocarstwem przemysłowym, ale weszły zbyt późno do „wyścigu kolonialnego”. Dążyły do przejęcia rynków zbytu i surowców kosztem dotychczasowych potęg (Wielka Brytania i Francja).
   • Wielka Brytania 🇬🇧 i Francja 🇫🇷: Broniły swoich rozległych imperiów kolonialnych (Afryka, Azja) przed niemieckimi aspiracjami (np. kryzysy marokańskie).
2. Wyścig Zbrojeń i Militaryzm:
   • Mocarstwa europejskie prowadziły intensywny wyścig zbrojeń 🛡️, zwłaszcza po przełomie wieków. Zwiększano liczebność armii (obowiązkowa służba wojskowa), produkcję broni i rozwijano floty wojenne (zwłaszcza rywalizacja morska brytyjsko-niemiecka). Wzrost znaczenia wojska i dowódców (militaryzm).
3. Rywalizacja o Wpływy na Bałkanach:
   • Bałkany były „beczką prochu Europy”. Były to tereny słabnącego Imperium Osmańskiego (Turcji), o które rywalizowały:
     • Austria-Węgry 🇦🇹: Dążyły do ekspansji na południe, aby powstrzymać ruchy słowiańskie i utrzymać integralność monarchii.
     • Rosja 🇷🇺: Dążyła do przejęcia kontroli nad cieśninami czarnomorskimi i wspierała panslawizm (jedność Słowian) – szczególnie Serbię (cel: stworzenie Wielkiej Serbii).
4. Bloki Polityczno-Militarne:
   • Europa podzieliła się na dwa antagonistyczne sojusze, co oznaczało, że konflikt lokalny mógł szybko przerodzić się w wojnę światową:
     • Trójprzymierze (Państwa Centralne): Niemcy, Austro-Węgry, Włochy (do 1915 r.).
     • Trójporozumienie (Ententa): Francja, Rosja, Wielka Brytania.

🔪 Bezpośrednia Przyczyna (Iskra Wojny)

Bezpośrednim zapalnikiem, który uruchomił mechanizm sojuszy i doprowadził do wojny, był Zamach w Sarajewie.

• Data: 28 czerwca 1914 roku 🗓️.
• Wydarzenie: W Sarajewie (stolica anektowanej przez Austro-Węgry Bośni) serbski nacjonalista Gavrilo Princip 💔 dokonał udanego zamachu na austro-węgierskiego następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, oraz jego żonę.
• Kryzys Lipcowy: Austro-Węgry, uzyskawszy poparcie Niemiec („pusty czek”), wystosowały ultimatum do Serbii, które zawierało warunki niemożliwe do spełnienia (żądanie dopuszczenia austro-węgierskich śledczych do badania zamachu).
• Wypowiedzenie Wojny:
  • 28 lipca 1914 r.: Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii.
  • W odpowiedzi Rosja ogłosiła mobilizację w obronie Serbii.
  • 1 sierpnia 1914 r.: Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji.
  • 3 sierpnia 1914 r.: Niemcy wypowiedziały wojnę Francji.
  • 4 sierpnia 1914 r.: Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom (po naruszeniu neutralności Belgii przez wojska niemieckie).

📜 Notatka: Na Frontach I Wojny Światowej

I wojna światowa (1914–1918) toczyła się przede wszystkim na dwóch głównych teatrach działań: froncie zachodnim i froncie wschodnim. Mimo początkowych założeń o wojnie manewrowej, szybko zamieniła się w wojnę pozycyjną (okopową).

1. Front Zachodni 🇫🇷🇩🇪

Front ten rozciągał się od wybrzeża Morza Północnego do granicy ze Szwajcarią. Uczestniczyły w nim głównie Niemcy, Francja, Wielka Brytania i (od 1917 r.) Stany Zjednoczone.

• Początek i Plan Schlieffena: Niemcy rozpoczęły wojnę zgodnie z Planem Schlieffena 📜 – zakładał on szybkie pokonanie Francji (poprzez naruszenie neutralności Belgii) w ciągu 6 tygodni, a następnie przerzucenie sił na wschód przeciwko Rosji.
• Bitwa nad Marną (wrzesień 1914): Zwycięstwo wojsk francuskich i brytyjskich powstrzymało marsz Niemców na Paryż. Bitwa ta zniweczyła Plan Schlieffena i przesądziła o przejściu do wojny pozycyjnej (okopowej).
• Wojna Pozycyjna: Od końca 1914 r. front zachodni zamienił się w sieć okopów i umocnień. Charakteryzował się minimalnymi postępami terytorialnymi, ogromnymi stratami i użyciem nowych środków walki (gazu bojowego 🧪, czołgów 🛡️).
• Decydujące Bitwy:
  • Verdun (1916): Długa, krwawa (miliony ofiar) i bezskuteczna niemiecka próba przełamania frontu.
  • Somma (1916): Nieudana ofensywa Ententy, która jednak po raz pierwszy użyła czołgów.
• Wejście USA: Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 r., w odpowiedzi na niemiecką nieograniczoną wojnę podwodną, przesądziło o przewadze Ententy (dostawy sprzętu i świeże siły).

2. Front Wschodni 🇷🇺🇦🇹🇩🇪

Front ten był znacznie dłuższy i miał charakter bardziej manewrowy, choć również doświadczał walk pozycyjnych. Uczestniczyły w nim głównie Rosja przeciwko Niemcom i Austro-Węgrom.

• Początkowe Klęski Rosji: Mimo początkowej ofensywy w Prusach Wschodnich, Rosjanie ponieśli katastrofalne klęski, m.in. pod Tannenberg i Jeziorami Mazurskimi (sierpień–wrzesień 1914 r.) 💔.
• Galicja: W walkach w Galicji (zabór austriacki) w 1914 r. armia rosyjska odniosła sukcesy, ale później została odparta przez kontrofensywy Państw Centralnych.
• Ofensywa Gorlicka (1915): Decydujące przełamanie frontu rosyjskiego przez połączone siły niemiecko-austriackie w maju 1915 r. Rosjanie ponieśli ogromne straty i musieli się wycofać, tracąc m.in. całą Kongresówkę.
• Rozpad Rosji: Wewnętrzne klęski, głód i rewolucja doprowadziły do obalenia caratu (luty 1917) i wybuchu rewolucji październikowej (październik 1917).
• Pokój Brzeski (marzec 1918): Bolszewicka Rosja zawarła z Państwami Centralnymi pokój separatystyczny w Brześciu, co zlikwidowało front wschodni i umożliwiło Niemcom przerzucenie wojsk na zachód.

3. Inne Fronty i Działania

• Front Włoski (1915–1918): Włochy, które w 1915 r. przeszły na stronę Ententy, otworzyły front przeciwko Austro-Węgrom w Alpach 🏔️. Walki miały charakter górski i były bardzo trudne.
• Front Bałkański: Początkowo walki Austro-Węgier z Serbią (którą szybko zajęły), a następnie zaangażowanie innych państw (np. Bułgaria po stronie Państw Centralnych).
• Front Bliskowschodni: Walki Ententy z Imperium Osmańskim (Turcją) o kontrolę nad Bliskim Wschodem (m.in. kampania dardanelska, walki w Mezopotamii).
• Wojna Morska: Brytyjska blokada morska Niemiec oraz niemiecka nieograniczona wojna podwodna 🚢 (atakowanie wszystkich statków bez ostrzeżenia), która była głównym powodem przystąpienia USA do wojny.

📜 Notatka: Rewolucje w Rosji (1905–1917)

Imperium Rosyjskie na początku XX wieku było krajem autokratycznym i gospodarczo zacofanym. Długotrwałe napięcia społeczne, polityczne i ekonomiczne, zaostrzone przez klęski wojenne, doprowadziły do dwóch wielkich rewolucji, które obaliły carat.

1. Rewolucja 1905–1907 (Próba Reform)

Była to pierwsza masowa próba obalenia absolutyzmu carskiego, wynikła z niezadowolenia społecznego i klęski w wojnie z Japonią (1904–1905) 💔.

• „Krwawa Niedziela” (Styczeń 1905): Bezpośrednią iskrą stała się masakra pokojowej demonstracji robotników w Petersburgu, którzy szli do cara z petycją o poprawę warunków życia. Otwarcie ognia do manifestantów zniszczyło mit „dobrego cara”.
• Przebieg:
  • Fale strajków robotniczych (tworzenie rad robotniczych – sowietów).
  • Bunt chłopski 🌾 (ataki na dwory szlacheckie).
  • Bunt marynarzy (np. pancernik Potiomkin).
• Skutki (Manifest Październikowy 1905): Car Mikołaj II wydał manifest, obiecując:
  • Wolności obywatelskie (sumienia, słowa, zgromadzeń).
  • Utworzenie Dumy Państwowej (parlamentu o ograniczonej władzy ustawodawczej).
• Znaczenie: Rewolucja złamała absolutyzm, tworząc pozory monarchii konstytucyjnej. Nie rozwiązała jednak głównych problemów: kwestii ziemi dla chłopów i dążenia do pełnej demokracji.

2. Rewolucja Lutowa 1917 (Obalenie Caratu)

Wybuch I wojny światowej 💥 i klęski armii rosyjskiej na froncie (ogromne straty, głód, kryzys zaopatrzeniowy) spowodowały gwałtowny upadek autorytetu cara.

• Przyczyny:
  • Dramatyczne klęski militarne i straty wojenne.
  • Kryzys gospodarczy i głód w miastach.
  • Masowe dezercje z armii i upadek morale żołnierzy.
• Wybuch: W lutym 1917 r. (według kalendarza juliańskiego) wybuchły masowe strajki robotnicze w Piotrogrodzie (Petersburgu), które szybko przerodziły się w demonstracje z udziałem zbuntowanych żołnierzy.
• Skutek: Abdykacja cara Mikołaja II 💔 (15 marca 1917). Carat przestał istnieć.
• Dwuwładza: Po rewolucji lutowej nastał okres dwuwładzy:
  • Rząd Tymczasowy: Organ burżuazyjno-demokratyczny, uznawany przez większość państw. Kontynuował udział Rosji w wojnie.
  • Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (Sowiety): Reprezentowała radykalne masy i miała faktyczną kontrolę nad armią i przemysłem.

3. Rewolucja Październikowa 1917 (Przejęcie Władzy przez Bolszewików)

Okres dwuwładzy zakończył się przejęciem władzy przez najbardziej radykalny odłam socjalistów – bolszewików (z Rosyjskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej – SDKPiL).

• Powrót Lenina: Przywódca bolszewików, Włodzimierz Lenin 🧑‍💼, powrócił z emigracji (kwiecień 1917) i ogłosił Tezy Kwietniowe – program natychmiastowego przejęcia władzy przez Sowiety pod hasłami: „Pokój, Chleb, Ziemia!”
• Przewrót: W nocy z 6 na 7 listopada 1917 r. (według kalendarza gregoriańskiego; styczeń 1917 r. według kalendarza juliańskiego) bolszewickie oddziały Czerwonej Gwardii pod dowództwem Lwa Trockiego 🛡️ dokonały zbrojnego zamachu stanu w Piotrogrodzie, obalając Rząd Tymczasowy. Symbolicznym aktem było zajęcie Pałacu Zimowego.
• Skutki:
  • Dekrety Władzy Radzieckiej: Uchwalono dekrety: o pokoju (wezwanie do natychmiastowego zakończenia wojny) oraz o ziemi (nacjonalizacja i redystrybucja ziemi chłopom).
  • Dyktatura Proletariatu: Bolszewicy ustanowili rządy terroru (powołanie Czeka – tajnej policji) i rozpoczęli budowę państwa komunistycznego.
  • Pokój Brzeski (marzec 1918): Rosja wycofała się z I wojny światowej, zawierając pokój separatystyczny z Państwami Centralnymi.
  • Wybuch wojny domowej (1918–1922) między bolszewikami („Czerwoni”) a siłami kontrrewolucyjnymi („Biali”).

📜 Notatka: Polacy w I Wojnie Światowej

I wojna światowa (1914–1918) była dla Polaków okresem „szansy i zagrożenia”, ponieważ walka mocarstw zaborczych otworzyła drogę do odzyskania niepodległości 🇵🇱, ale jednocześnie ziemie polskie stały się głównym teatrem działań wojennych na froncie wschodnim.

⚔️ Polskie Formacje Zbrojne

Polacy walczyli w trzech armiach zaborczych oraz w dwóch armiach tworzonych specjalnie na potrzeby wojny o niepodległość:

Formacja	Orientacja Polityczna	Status	Dowódca/Lider
Legiony Polskie 🦅	Proaustriacka (antyrosyjska)	Tworzone u boku Austro-Węgier i Niemiec.	Józef Piłsudski
Armia Polska we Francji	Proententowska (anty niemiecka)	Tworzona u boku Francji i Ententy.	Józef Haller (tzw. „Błękitna Armia”)
Armia Rosyjska	Rosyjskie formacje ochotnicze (Puławski, Związek Polskich Wojskowych)	Walczyli u boku Rosji.	Władysław Wejtko

Legiony Polskie i Kryzys Przysięgowy

• Utworzenie: Legiony powstały w sierpniu 1914 r. z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i jego organizacji strzeleckich (w Galicji).
• Orientacja: Piłsudski wyznawał strategię, że Rosja jest głównym wrogiem, a pokonanie jej przez Państwa Centralne stworzy szansę na niepodległość.
• Kryzys Przysięgowy (lipiec 1917): Kiedy Rosja była już pokonana, a Niemcy i Austro-Węgry nie chciały dać gwarancji niepodległości, Piłsudski wezwał żołnierzy I i III Brygady Legionów do odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom. Skutkiem było aresztowanie Piłsudskiego 💔 (został internowany w Magdeburgu) i rozwiązanie Legionów.

🤝 Działalność Polityczna i Dyplomatyczna

Różne środowiska polityczne miały sprzeczne wizje drogi do niepodległości (tzw. dwie orientacje):

1. Orientacja Proaustriacka:
   • Lider: Józef Piłsudski (PPS).
   • Teza: Głównym wrogiem jest Rosja. Niepodległość przyjdzie z pomocą Państw Centralnych po pokonaniu Rosji.
2. Orientacja Proententowska:
   • Lider: Roman Dmowski (Endecja/Komitet Narodowy Polski).
   • Teza: Głównym wrogiem są Niemcy. Polska powinna odrodzić się w sojuszu z Ententą (Rosja, Francja, Wielka Brytania). W 1917 r. Dmowski utworzył w Paryżu Komitet Narodowy Polski (KNP) 🇫🇷, uznany przez Ententę za oficjalną reprezentację narodu.

🌐 Międzynarodowe Uznanie Sprawy Polskiej

W wyniku wojny, mocarstwa zaborcze i państwa Ententy musiały zająć stanowisko wobec przyszłości Polski:

• Akty Mocarstw Zaborczych:
  • Akt 5 Listopada (1916): Wydany przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, zapowiadał utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego (na terenach zaboru rosyjskiego), ale bez określenia granic i z zachowaniem kontroli militarnej.
  • Orędzie cara Mikołaja II (1914): Obiecywał zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara.
• Oświadczenia Ententy:
  • Wielka Brytania i Francja: Początkowo ostrożne, ale po obaleniu caratu (1917 r.) i wyjściu Rosji z wojny, stały się bardziej zdecydowane.
  • Orędzie Prezydenta Wilsona (Styczeń 1918): W swoich 14 Punktach 📜, prezydent USA Woodrow Wilson zawarł punkt 13, który mówił o konieczności utworzenia niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza (był to kluczowy akt uznania międzynarodowego).

💔 Los Ziem Polskich

• Walki: Ziemie polskie (głównie Kongresówka i Galicja) były intensywnym teatrem działań wojennych (Front Wschodni), co spowodowało ogromne zniszczenia gospodarcze, infrastrukturalne i olbrzymie straty w ludności cywilnej.
• Okupacja: W 1915 r. cała Kongresówka znalazła się pod okupacją Państw Centralnych, podzielona na strefę niemiecką (Warszawa) i austriacką (Lublin).
• Straty Ludzkie: Około 2 milionów Polaków zostało przymusowo wcielonych do armii zaborczych, a setki tysięcy zginęło 💔, często walcząc przeciwko sobie.

📜 Notatka: Zakończenie I Wojny Światowej

I wojna światowa zakończyła się zwycięstwem państw Ententy (Francja, Wielka Brytania, USA) i klęską państw centralnych (Niemcy, Austro-Węgry, Imperium Osmańskie) w 1918 roku. Było to rezultatem wyczerpania gospodarczego i militarnego oraz wejścia do wojny Stanów Zjednoczonych.

1. Przełom i Decydujące Wydarzenia (1917–1918)

• Wstąpienie USA (Kwiecień 1917): Przystąpienie Stanów Zjednoczonych 🇺🇸 do wojny, spowodowane niemiecką nieograniczoną wojną podwodną, zapewniło Entencie ogromne zasoby ludzkie, materiałowe i finansowe.
• Wystąpienie Rosji: W wyniku rewolucji październikowej (listopad 1917 r.) bolszewicy wycofali Rosję z wojny, podpisując pokój brzeski z Niemcami w marcu 1918 r. Pozwoliło to Państwom Centralnym przerzucić siły na front zachodni.
• Ostatnia Niemiecka Ofensywa (Wiosna 1918): Niemcy podjęły próbę przełamania frontu zachodniego, zanim na pole bitwy dotarły pełne siły USA, ale zostały powstrzymane (druga bitwa nad Marną).
• Kontrofensywa Ententy: Od lata 1918 r. Ententa, wspierana przez USA, rozpoczęła decydującą kontrofensywę, co doprowadziło do załamania się morale niemieckich dowódców.

2. Kapitulacje Państw Centralnych

Jesienią 1918 r. nastąpił efekt domina, prowadzący do upadku sojuszu państw centralnych:

• Wrzesień 1918: Kapitulacja Bułgarii.
• Październik 1918: Kapitulacja Imperium Osmańskiego (Turcji).
• Rozpad Austro-Węgier 💔 (Październik/Listopad 1918): W wyniku wewnętrznych rewolucji i ruchów narodowych (Czesi, Węgrzy, Polacy) monarchia rozpadła się. Władze Austro-Węgier podpisały rozejm z Ententą 3 listopada 1918 r.
• Rewolucja w Niemczech: Klęski na froncie wywołały rewolucję listopadową (powstanie marynarzy w Kilonii), która doprowadziła do abdykacji cesarza Wilhelma II 👑 i proklamowania republiki (tzw. Republiki Weimarskiej).

3. Rozejm w Compiègne

• Data: 11 listopada 1918 roku 🗓️.
• Wydarzenie: Przedstawiciele nowego rządu Niemiec podpisali rozejm z Ententą w wagonie kolejowym w Compiègne we Francji.
• Warunki: Rozejm oznaczał kapitulację Niemiec i natychmiastowe:
  • Zaprzestanie walk.
  • Wygaśnięcie wszystkich traktatów pokojowych z Rosją.
  • Wycofanie wojsk niemieckich z okupowanych terytoriów (w tym z ziem polskich).

4. Konsekwencje (Kształtowanie Powojennego Ładu)

• Traktat Wersalski (1919): Formalnie zakończył wojnę z Niemcami, nakładając na nie surowe warunki (straty terytorialne, odszkodowania, ograniczenia militarne), co stało się źródłem przyszłych napięć.
• Powstanie Nowych Państw: Rozpad mocarstw zaborczych umożliwił odrodzenie się państw narodowych w Europie Środkowej, w tym Polski 🇵🇱, Czechosłowacji, Węgier, Austrii i Jugosławii.
• Liga Narodów: Utworzenie Ligi Narodów – pierwszej międzynarodowej organizacji mającej zapobiegać przyszłym wojnom.
• Straty: Wojna pochłonęła ok. 9–10 milionów żołnierzy i wiele milionów cywilów. Była to największa katastrofa w historii Europy do tego czasu.

📜 Notatka: Sprawa Polska u Schyłku I Wojny Światowej

U schyłku I wojny światowej (1917–1918) sprawa polskiej niepodległości, po ponad stuleciu niebytu, stała się międzynarodowym problemem politycznym 🌐. Było to efektem wyczerpania Rosji, wejścia do wojny USA oraz działalności politycznej Polaków w różnych obozach.

1. Przełom 1917 Roku

Rok 1917 był kluczowy, ponieważ upadły dwa z trzech mocarstw zaborczych (Rosja) lub uległy osłabieniu (Austro-Węgry).

• Upadek Caratu (Luty/Marzec 1917): Rewolucja lutowa w Rosji obaliła cara. Rząd Tymczasowy w Rosji oraz Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (Sowiety) uznały prawo Polski do samostanowienia 🇵🇱, co uwolniło Ententę od konieczności liczenia się z rosyjskimi interesami.
• Wstąpienie USA (Kwiecień 1917): Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny wprowadziło do polityki międzynarodowej nową, moralną siłę.
• Kryzys Przysięgowy (Lipiec 1917): Działania Józefa Piłsudskiego, który odmówił złożenia przysięgi wierności cesarzom Niemiec i Austro-Węgier, doprowadziły do jego internowania 💔, ale jednocześnie nadały mu status męczennika narodowego i symbolu bezkompromisowej walki o niepodległość w oczach Polaków.

2. Międzynarodowe Uznanie (1918)

Sprawa polska zyskała poparcie międzynarodowe, stając się jednym z celów wojny dla państw Ententy.

• Orędzie Prezydenta Wilsona (Styczeń 1918): Prezydent USA Woodrow Wilson w swoich słynnych 14 Punktach 📜 zawarł punkt 13, który brzmiał:
  „Należy stworzyć niepodległe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną, gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować układem międzynarodowym.” Było to pierwsze tak konkretne poparcie mocarstwa światowego dla odrodzenia Polski, co nadało sprawie polskiej rangę oficjalnego celu wojennego Ententy.
• Komitet Narodowy Polski (KNP): Utworzony w Paryżu (1917) przez Romana Dmowskiego 🇫🇷, stał się oficjalną reprezentacją polską uznawaną przez państwa Ententy (Francja, Wielka Brytania, USA).
• Armia Hallera: KNP zorganizował we Francji Armię Polską („Błękitna Armia”) 🛡️ pod dowództwem Józefa Hallera, walczącą u boku Ententy.

3. Droga do Listopada 1918

• Upadek Państw Centralnych: Jesienią 1918 r. klęska militarna Państw Centralnych była już faktem. We Wrześniu 1918 r. Niemcy poprosiły Wilsona o rozejm na bazie jego 14 Punktów.
• Lokalne Ośrodki Władzy: Wraz z wycofywaniem się okupantów, Polacy zaczęli tworzyć lokalne i regionalne ośrodki władzy:
  • Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Październik 1918) – przejęcie władzy w Galicji (zabór austriacki).
  • Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie (7 Listopada 1918) – utworzony przez socjalistów i ludowców pod dowództwem Ignacego Daszyńskiego.

4. 🇵🇱 11 Listopada 1918

Ostateczne odzyskanie niepodległości było zbieżne z momentem podpisania rozejmu w Compiègne.

• Powrót Piłsudskiego: 10 listopada 1918 r. Józef Piłsudski został zwolniony z więzienia w Magdeburgu i przybył do Warszawy. Był jedyną osobą, która cieszyła się wystarczającym autorytetem w oczach wszystkich stronnictw politycznych (oprócz Endecji) oraz żołnierzy.
• Przekazanie Władzy: 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna (władza utworzona przez okupantów w 1917 r.) przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad wojskiem.
• Efekt: Moment ten jest symboliczną datą odzyskania niepodległości, ponieważ Piłsudski zaczął tworzyć jednolity ośrodek władzy politycznej i wojskowej, który zjednoczył polskie ziemie i różne ugrupowania polityczne.
• Ostatni Zaborca: Formalnie niepodległość została proklamowana, a Piłsudski 14 listopada został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa i powołał rząd Jędrzeja Moraczewskiego, który rozpoczął budowę państwa.

📜 Notatka: Świat po I Wojnie Światowej

I wojna światowa (1914–1918) nie tylko zakończyła stary porządek polityczny i gospodarczy w Europie, ale także zapoczątkowała nowy okres ideologicznych, społecznych i ekonomicznych wstrząsów. Lata powojenne charakteryzowały się głębokim rozczarowaniem, kryzysem demokracji i triumfem ruchów totalitarnych.

Narodziny Faszyzmu we Włoszech 🇮🇹

Faszyzm był pierwszym ruchem totalitarnym, który przejął władzę w Europie po I wojnie światowej.

❓ Przyczyny Narodzin

1. „Kalectwo Zwycięstwa” (Vittoria Mutilata): Włochy, mimo że walczyły po stronie zwycięskiej Ententy, czuły się pokrzywdzone 💔 traktatami pokojowymi. Nie otrzymały wszystkich obiecanych terytoriów (np. Dalmacji), co wywołało nastroje nacjonalistyczne i poczucie zdrady.
2. Kryzys Ekonomiczny: Wysoka inflacja, bezrobocie i powojenna dezorganizacja gospodarki.
3. Strach przed Komunizmem: Wzrost radykalnych nastrojów wśród robotników, liczne strajki i okupacje fabryk (tzw. „czerwone lata”), co wywołało panikę wśród burżuazji i klasy średniej, szukającej siły zdolnej zdławić ruchy lewicowe.
4. Słabość Demokracji: Niestabilność rządów parlamentarnych, które nie potrafiły sprostać powojennym problemom.

💥 Przejęcie Władzy

• Lider: Benito Mussolini 🧑‍💼, były socjalista, który stał się nacjonalistą.
• Powstanie Ruchu: W 1919 r. Mussolini założył Związki Walki (Fasci di Combattimento), przekształcone w 1921 r. w Narodową Partię Faszystowską.
• Metody Działania: Faszystowskie „Czarne Koszule” (squadristi) stosowały terror i przemoc wobec przeciwników politycznych (socjalistów, komunistów), działając często w sojuszu z policją i wojskiem.
• Marsz na Rzym (Październik 1922): Faszystowskie bojówki rozpoczęły symboliczny marsz na stolicę. Król Wiktor Emanuel III, zamiast użyć wojska, mianował Mussoliniego premierem rządu koalicyjnego. Było to legalne przejęcie władzy, które szybko przekształciło się w dyktaturę.
• Ustanowienie Dyktatury: Po Morderstwie Matteottiego (lidera opozycji) i likwidacji wszelkich form demokracji, Mussolini ogłosił się Duce (Wódz) i ustanowił państwo totalitarne.

Narodziny Nazizmu w Niemczech 🇩🇪

Nazizm (Narodowy Socjalizm) był jeszcze bardziej radykalną i zbrodniczą ideologią, która przejęła władzę w Niemczech po okresie głębokiego kryzysu.

❓ Przyczyny Narodzin

1. Poniżenie Wersalskie: Traktat Wersalski (1919) był powszechnie postrzegany w Niemczech jako niesprawiedliwy „dyktat” 💔. Ogromne odszkodowania (reparacje), utrata terytorium i ograniczenia wojskowe wywołały poczucie rewanżyzmu i chęć zerwania traktatu.
2. Kryzys Gospodarczy: Okres hiperinflacji (1923) oraz Wielki Kryzys (po 1929 r.) z gigantycznym bezrobociem (ponad 6 milionów ludzi) zdestabilizowały społeczeństwo i obaliły wiarę w liberalny kapitalizm.
3. Słabość Republiki Weimarskiej: Ustrój demokratyczny (Republika Weimarska) był obarczany winą za podpisanie traktatu wersalskiego i klęskę gospodarczą. System partyjny był niestabilny i nieskuteczny.
4. Ideologia Rasistowska: Nazizm opierał się na skrajnym rasizmie (antysemityzm) i nacjonalizmie. Główny ideolog, Adolf Hitler, głosił, że Niemcy zostali „zdradzeni” i muszą odzyskać swoją potęgę, eliminując wewnętrznych (Żydzi, komuniści) i zewnętrznych wrogów.

💥 Przejęcie Władzy

• Lider: Adolf Hitler 🧑‍✈️.
• Partia: Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP), utworzona w 1920 r. Odrzuciła „dyktat Wersalu” i zyskała poparcie na fali kryzysu po 1929 r.
• Organizacje Paramilitarne: SA (oddziały szturmowe) i później SS stosowały przemoc i terror wobec przeciwników (komunistów, socjaldemokratów).
• Próba Zamachu Stanu: Pucz Monachijski (1923) zakończył się niepowodzeniem, ale Hitler wykorzystał proces do szerzenia swojej ideologii, a w więzieniu napisał „Mein Kampf”.
• Legalne Przejęcie Władzy (Styczeń 1933): Korzystając z niestabilności politycznej i kryzysu, Hitler został mianowany kanclerzem przez Prezydenta Hindenburga, który uważał go za tymczasowe rozwiązanie.
• Ustanowienie Dyktatury: Po pożarze Reichstagu (luty 1933) Hitler zawiesił swobody obywatelskie. Ustawa o pełnomocnictwach (marzec 1933) przekazała mu pełną władzę, co zakończyło demokrację i ustanowiło III Rzeszę – państwo totalitarne pod rządami Führera (Wodza).

📜 Notatka: ZSRS w Okresie Międzywojennym (1922–1939)

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRS), utworzony w 1922 roku 🗓️ z terenów dawnego Imperium Rosyjskiego, był pierwszym państwem komunistycznym. Okres międzywojenny (do 1939 r.) to czas konsolidacji władzy bolszewików, walk o sukcesję po Leninie i budowy państwa totalitarnego pod rządami Józefa Stalina.

1. Konsolidacja Władzy i NEP (1921–1928)

• Utworzenie ZSRS (1922): Formalne połączenie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) z Ukrainą, Białorusią i Kaukazem w państwo federalne pod dominacją Moskwy.
• NEP (Nowa Ekonomiczna Polityka, 1921): Wprowadzona przez Włodzimierza Lenina po klęsce komunizmu wojennego. NEP umożliwił częściowe przywrócenie gospodarki rynkowej (wolny handel, drobna przedsiębiorczość, prywatne gospodarstwa rolne), co pozwoliło na odbudowę kraju po wojnie domowej.
• Śmierć Lenina (1924): Po śmierci wodza rozpoczęła się walka o władzę wewnątrz partii komunistycznej. Główny spór toczył się między Józefem Stalinem a Lwem Trockim.
• Triumf Stalina: Józef Stalin 🧑‍💼, dzięki sprawnemu manewrowaniu w aparacie partyjnym (był sekretarzem generalnym), stopniowo eliminował konkurentów politycznych (Trocki został wygnany, a później zamordowany), przejmując pełną kontrolę nad państwem i partią.

2. Stalinizm i Industrializacja (Kolektywizacja i Plany)

Po wyeliminowaniu opozycji, Stalin zakończył NEP i rozpoczął brutalne i przymusowe przekształcenia gospodarcze i społeczne.

• Industrializacja: Wprowadzono pięcioletnie plany gospodarcze (pięciolatki) (pierwsza od 1928 r.). Celem było przyspieszenie rozwoju przemysłu ciężkiego ⚙️ (kosztem dóbr konsumpcyjnych) i uczynienie z ZSRS potęgi przemysłowej, zdolnej do prowadzenia wojny. Inwestycje opierano na wyzysku robotników i wykorzystaniu pracy przymusowej.
• Kolektywizacja Rolnictwa: Rozpoczęto przymusowe łączenie indywidualnych gospodarstw chłopskich w kołchozy (spółdzielcze) i sowchozy (państwowe). Chłopi stawiali opór, za co byli represjonowani (nazywano ich „kułakami”). Celem było przejęcie kontroli państwa nad produkcją żywności i siłą roboczą.
• Wielki Głód na Ukrainie (Hołodomor, 1932–1933): Skutkiem przymusowej kolektywizacji i konfiskaty zboża była klęska głodu, w której zginęło miliony chłopów 💔 (zwłaszcza na Ukrainie). Była to celowa polityka terroru.

3. System Totalitarny i Terror

Stalinizm ugruntował totalitarny charakter ZSRS, oparty na kulcie jednostki, terrorze i indoktrynacji.

• Dyktatura Partii: Wszelka władza należała do WKP(b) (Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)), na czele której stał Stalin (Wódz/Wódz Narodów).
• Wielki Terror (Lata 30.): Okres masowych represji, czystek i egzekucji 🔫. Stalin, wykorzystując aparat tajnej policji (OGPU/NKWD), eliminował rzekomych i faktycznych przeciwników (tzw. „wrogów ludu”), w tym wielu działaczy partyjnych i oficerów wojska (czystki w Armii Czerwonej).
• Gułag: Rozbudowano system obozów pracy przymusowej (Gułag ⛓️), do których zsyłano miliony więźniów, wykorzystywanych do niewolniczej pracy przy realizacji planów gospodarczych (np. budowa kanałów, pozyskiwanie surowców).
• Kult Jednostki: Rozbudowany kult Józefa Stalina jako nieomylnego wodza, który stał się fundamentem ideologii państwowej.

4. Polityka Zagraniczna

Polityka zagraniczna ZSRS charakteryzowała się pragmatyzmem, dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa i szerzenia ideologii komunistycznej.

• Komintern (III Międzynarodówka): Organizacja powołana w 1919 r. w celu koordynowania i finansowania partii komunistycznych na świecie, by dokonać światowej rewolucji.
• Normalizacja Stosunków: W latach 20. ZSRS stopniowo wychodził z izolacji, nawiązując stosunki dyplomatyczne z większością państw.
• Pakt z Niemcami (1939): Mimo antyfaszystowskiej retoryki, obawa przed atakiem japońskim na Dalekim Wschodzie i chęć przesunięcia granicy na zachód doprowadziły do zawarcia Paktu Ribbentrop-Mołotow (sierpień 1939) 🤝, czyli paktu o nieagresji z III Rzeszą, zawierającego tajny protokół o podziale wpływów w Europie Wschodniej (w tym w Polsce).

📜 Notatka: Kultura i Społeczeństwo w Dwudziestoleciu Międzywojennym (1918–1939)

Okres między I a II wojną światową to czas głębokich przemian kulturowych i społecznych. Charakteryzował się zerwaniem z tradycyjnymi formami sztuki i pojawieniem się kultury masowej, a także zmianami w strukturze społecznej.

🎭 Rewolucja Kulturalna i Artystyczna (Modernizm)

Sztuka stała pod znakiem awangardy (odrzucenia starych form) i eksperymentu.

1. Awangarda:
   • Kierunki: Powstało wiele „izmów”, dążących do zerwania z historią i tradycją, m.in.: Futuryzm (kult maszyny, prędkości, miast), Dadaizm (anty-sztuka, chaos, absurd) oraz Surrealizm (sięganie do snu, podświadomości, marzenia – Salvador Dalí).
   • Architektura (Bauhaus): Dominacja funkcjonalizmu i prostoty. Hasło: „forma podąża za funkcją” (np. Le Corbusier).
2. Literatura:
   • Powieść Psychologiczna: Skupienie na analizie wnętrza człowieka i jego podświadomości (Marcel Proust, James Joyce).
   • W Polsce (Skamander): Grupa poetów (Tuwim, Wierzyński), którzy odrzucili tematykę mesjanistyczną na rzecz tematyki miejskiej, radości życia i codzienności.
3. Filozofia:
   • Egzystencjalizm: Skupienie na wolności, samotności i odpowiedzialności jednostki.
   • Rozwój Psychologii: Upowszechnienie psychoanalizy Zygmunta Freuda (znaczenie podświadomości).

🌐 Narodziny Kultury Masowej

Rozwój technologii doprowadził do pojawienia się kultury, która trafiała do szerokich mas społeczeństwa.

• Radio: Stało się pierwszym masowym medium (już w latach 20. XX w.), przekazującym informacje i rozrywkę do domów.
• Kino: Złota era kina niemego, a następnie pojawienie się filmu dźwiękowego (od 1927 r.). Kino stało się najpopularniejszą rozrywką. Rozwój Hollywood.
• Sport: Sport stał się zjawiskiem masowym i politycznym (np. Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r.).
• Jazz i Moda: Rozkwit jazzy 🎷 (zwłaszcza w USA i Paryżu). W modzie nastąpiła emancypacja kobiet – krótsze spódnice, płaskie fryzury (bob), noszenie spodni (tzw. styl „flapper”).

👥 Przemiany Społeczne

Wojna i zmiany ustrojowe wywołały głębokie zmiany w strukturze społeczeństwa.

1. Emancypacja Kobiet:
   • Prawa Wyborcze: Kobiety w wielu krajach (m.in. Niemcy, Polska, USA, Wielka Brytania) uzyskały prawa wyborcze 🗳️ w uznaniu ich zasług wojennych i dzięki działalności ruchów sufrażystek.
   • Rola Publiczna: Kobiety masowo wchodziły na rynek pracy (biura, usługi, fabryki), co zmieniło ich pozycję w rodzinie i społeczeństwie.
2. Wzrost Klasy Średniej: Rozwój administracji, szkolnictwa, handlu i usług przyczynił się do wzrostu liczebności i znaczenia klasy urzędniczej i inteligencji.
3. Urbanizacja: Postępowała migracja ze wsi do miast, które stawały się centrami życia kulturalnego i gospodarczego.
4. Wpływ Systemów Totalitarnych: W państwach totalitarnych (ZSRS, Włochy, Niemcy) kultura i życie społeczne były całkowicie upolitycznione i podporządkowane państwowej ideologii (indoktrynacja, kult wodza, likwidacja niezależnej myśli).

📜 Notatka: Świat na Drodze ku Wojnie (Lata 30. XX Wieku)

Okres po Wielkim Kryzysie (po 1929 r.) charakteryzował się narastającą agresją państw totalitarnych i rewizjonistycznych (Niemcy, Włochy, Japonia) oraz biernością mocarstw demokratycznych (Wielka Brytania i Francja), co ostatecznie doprowadziło do wybuchu II wojny światowej.

1. Ekspansja Państw Osi (Rewizjoniści)

Państwa, które czuły się pokrzywdzone lub dążyły do ekspansji, stosowały politykę siły, łamiąc powojenny porządek wersalski i powołując się na prawo do „przestrzeni życiowej”.

Państwo	Agresywne Działania	Konsekwencje
Japonia 🇯🇵	Agresja na Mandżurię (1931 r.) i utworzenie marionetkowego państwa Mandżukuo.	Odejście z Ligi Narodów (1933 r.). Zapoczątkowanie agresji w Azji.
Włochy 🇮🇹	Agresja na Abisynię (Etiopia) (1935–1936 r.).	Liga Narodów nałożyła nieefektywne sankcje. Włochy opuściły Ligę.
Niemcy (III Rzesza) 🇩🇪	Wypowiedzenie Traktatu Wersalskiego (1935 r. – odbudowa armii), remilitaryzacja Nadrenii (1936 r. – zerwanie Locarno).	Brak zdecydowanej reakcji Ententy zachęcił Hitlera do dalszych działań.
Niemcy i Włochy	Interwencja w Hiszpanii (1936–1939 r.) po stronie gen. Franco w hiszpańskiej wojnie domowej.	Testowanie nowego uzbrojenia i konsolidacja sojuszu faszystowskiego.

2. Polityka Hitlera – Dążenie do „Wielkich Niemiec”

Adolf Hitler systematycznie łamał postanowienia wersalskie i dążył do zjednoczenia wszystkich Niemców w jednym państwie (Pangermanizm).

• Anschluss Austrii (Marzec 1938): Przymusowe przyłączenie Austrii 🇦🇹 do Rzeszy. Obyło się bez sprzeciwu mocarstw, co było wielkim sukcesem Hitlera.
• Kryzys Sudecki i Konferencja Monachijska (Wrzesień 1938): Hitler zażądał przyłączenia Kraju Sudeckiego (obszar Czechosłowacji 🇨🇿 zamieszkany głównie przez Niemców).
  • Konferencja Monachijska: Mocarstwa zachodnie (Wielka Brytania i Francja) zgodziły się na żądania Hitlera, licząc, że jest to ostatnie terytorialne żądanie. Polityka ta jest symbolem polityki appeasementu (ustępstw).
• Zajęcie Czechosłowacji (Marzec 1939): Hitler, łamiąc porozumienia monachijskie, zajął resztę Czechosłowacji i utworzył Protektorat Czech i Moraw. Był to ostateczny dowód, że polityka appeasementu poniosła klęskę.

3. System Sojuszy i Koalicji

W obliczu rosnącego zagrożenia mocarstwa zaczęły szukać sojuszników.

• Oś Berlin-Rzym-Tokio:
  • Pakt Antykominternowski (1936): Początkowo między Niemcami i Japonią (przeciw ZSRS).
  • Pakt Stalowy (1939): Sojusz militarny Niemiec i Włoch.
• Pakt Ribbentrop-Mołotow (Sierpień 1939):
  • Pakt o nieagresji 🤝 między III Rzeszą a ZSRS (Niemcy i Rosja Sowiecka).
  • Zawierał tajny protokół 📜, który przewidywał podział stref wpływów w Europie Wschodniej, w tym rozbiór Polski 💔 (linia rzek San, Wisła i Narew). Pakt ten otworzył Hitlerowi drogę do ataku na Polskę, eliminując zagrożenie wojną na dwa fronty.

4. Gwarancje dla Polski

Po zajęciu Czechosłowacji i skierowaniu żądań do Polski (zwrot Gdańska i eksterytorialna autostrada przez Pomorze), mocarstwa zachodnie zmieniły politykę.

• Gwarancje Brytyjskie i Francuskie (Wiosna 1939): Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości (a później wzajemnej pomocy militarnej), sygnalizując, że dalsze ustępstwa nie będą miały miejsca. Hitler zignorował te gwarancje.

Agresywne działania Niemiec, Włoch i Japonii oraz bezwzględny pakt ZSRS z III Rzeszą, w połączeniu z wcześniejszą biernością Zachodu, stworzyły sytuację, w której wojna stała się nieunikniona. Atak Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. był bezpośrednim zapalnikiem II wojny światowej.

📜 Notatka: Wielki Kryzys Gospodarczy (1929–1933)

Wielki Kryzys Gospodarczy był największą katastrofą ekonomiczną w historii kapitalizmu. Rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych 🇺🇸 w 1929 roku i szybko rozprzestrzenił się na cały świat, wywołując bezprecedensowy kryzys społeczny i polityczny.

💥 Wybuch Kryzysu

• Początek: Kryzys rozpoczął się w październiku 1929 roku w USA.
• „Czarny Czwartek” (24 października 1929): Początek panicznej wyprzedaży akcji na Nowojorskiej Giełdzie (Wall Street).
• „Czarny Wtorek” (29 października 1929): Największy spadek cen akcji i ostateczne załamanie się giełdy. Pękła bańka spekulacyjna, co zniszczyło oszczędności milionów Amerykanów.

❓ Przyczyny Kryzysu

1. Nadprodukcja (Kryzys Nadprodukcji): Gwałtowny rozwój przemysłowy w latach 20. XX w. doprowadził do sytuacji, w której wytwarzano więcej towarów, niż rynek był w stanie wchłonąć 🏭. Produkcja rosła szybciej niż siła nabywcza społeczeństwa (zwłaszcza rolników).
2. Spekulacja Giełdowa: Akcje kupowano za pożyczone pieniądze, wierząc w ich nieustanny wzrost. Ceny akcji były oderwane od faktycznej wartości przedsiębiorstw.
3. Błędy Systemowe i Bankowe: Brak regulacji rynków finansowych i brak systemu ubezpieczania depozytów (upadek banku oznaczał utratę wszystkich oszczędności).
4. Rolnictwo: Kryzys w rolnictwie (nadwyżki żywności i spadek cen) trwał już od połowy lat 20.
5. Bariery Celne: Państwa, broniąc swoich rynków, wprowadziły wysokie cła, co zahamowało handel międzynarodowy i pogłębiło kryzys.

📉 Skutki Kryzysu

• Upadek Gospodarczy: Gwałtowny spadek produkcji przemysłowej (w niektórych krajach o 50% i więcej) i cen towarów (deflacja). Upadek tysięcy banków 🏦 i przedsiębiorstw.
• Bezrobocie: Najbardziej dramatyczny skutek. W USA i Niemczech bezrobocie sięgnęło 30–40% 💔 siły roboczej (miliony osób). Bezrobotni stracili środki do życia, co prowadziło do głodu i bezdomności.
• Kryzys Społeczny: Masowe strajki, demonstracje, nędza, zaostrzenie konfliktów klasowych.
• Skutki Polityczne: Kryzys zdestabilizował demokrację i przyczynił się do wzrostu popularności radykalnych ideologii – komunizmu i, co ważniejsze, faszyzmu (Włochy) oraz nazizmu (Niemcy) 🇩🇪. Rządy te obiecywały szybkie wyjście z kryzysu dzięki silnej, autorytarnej władzy.

💡 Reakcje na Kryzys (New Deal)

Początkowo rządy próbowały zwalczać kryzys tradycyjnymi metodami (oszczędnościami), co pogłębiało recesję. Przełom nastąpił w USA.

• Interwencjonizm: Prekursorem zmian był prezydent USA Franklin Delano Roosevelt 🧑‍💼, który w 1933 r. wprowadził program reform nazwany New Deal (Nowy Ład).
• Założenia New Deal:
  • Interwencja Państwa: Odejście od liberalnego laissez-faire na rzecz aktywnej ingerencji państwa w gospodarkę (tzw. keynesizm).
  • Robot Publiczne: Organizacja masowych robót publicznych (np. budowa dróg, tam) w celu walki z bezrobociem (stworzenie miejsc pracy).
  • Reforma Finansowa: Ustanowienie ubezpieczenia depozytów (FDIC), co przywróciło zaufanie do banków.
  • Ubezpieczenia Społeczne: Wprowadzenie systemu ubezpieczeń społecznych (emerytury, zasiłki dla bezrobotnych).
• Skutki: New Deal przyczynił się do złagodzenia kryzysu i uratowania demokracji w USA. Jego sukces wpłynął na całą zachodnią politykę gospodarczą. W Niemczech i ZSRS kryzys był zwalczany przez militaryzację i przemysł zbrojeniowy (Niemcy) lub przez centralne planowanie i terror (ZSRS).

📜 Notatka: Odzyskanie przez Polskę Niepodległości (1918)

Odzyskanie niepodległości przez Polskę 11 listopada 1918 roku po 123 latach zaborów było możliwe dzięki I wojnie światowej, która doprowadziła do upadku lub skrajnego osłabienia wszystkich trzech państw zaborczych: Rosji, Austro-Węgier i Niemiec.

1. Działania Polityczne i Dwie Orientacje

W okresie I wojny światowej polscy politycy realizowali dwie główne, sprzeczne orientacje strategiczne, dążąc do zinternacjonalizowania sprawy polskiej:

1. Orientacja Proaustriacka (Piłsudskiego):
   • Lider: Józef Piłsudski.
   • Założenie: Rosja jest głównym wrogiem. Polska powinna walczyć u boku Państw Centralnych (Niemcy i Austro-Węgry), aby po ich zwycięstwie nad Rosją uzyskać niepodległość.
   • Siły Zbrojne: Legiony Polskie 🦅 (później Polski Korpus Posiłkowy).
2. Orientacja Proententowska (Dmowskiego):
   • Lider: Roman Dmowski.
   • Założenie: Niemcy są głównym wrogiem. Polska powinna walczyć u boku Ententy (Francja, Wielka Brytania, Rosja), licząc na to, że zwycięstwo Ententy doprowadzi do zjednoczenia ziem polskich pod protektoratem mocarstw zachodnich.
   • Reprezentacja: Komitet Narodowy Polski (KNP) 🇫🇷 utworzony w Paryżu (1917), uznany przez Ententę za oficjalną reprezentację Polski.

2. Przełomowe Akty Międzynarodowe

Kluczowe wydarzenia międzynarodowe, które sprawiły, że polska sprawa przestała być wewnętrznym problemem zaborców, a stała się celem wojennym Ententy:

• Akt 5 Listopada 1916: Cesarz Niemiec i cesarz Austro-Węgier ogłosili utworzenie Królestwa Polskiego z ziem zaboru rosyjskiego. Był to akt propagandowy, mający na celu pozyskanie Polaków do walki, ale miał ogromne znaczenie, ponieważ po raz pierwszy od 120 lat mocarstwa zaborcze oficjalnie uznały istnienie sprawy polskiej.
• Rewolucja Lutowa w Rosji (1917): Obalenie caratu uwolniło Ententę z zobowiązań wobec Rosji, a Rząd Tymczasowy w Petersburgu uznał prawo Polski do niepodległości.
• 13. Punkt Orędzia Prezydenta Wilsona (Styczeń 1918): Prezydent USA Woodrow Wilson 🇺🇸 zawarł w swoim programie pokojowym punkt mówiący o konieczności utworzenia niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza. Było to kluczowe, międzynarodowe uznanie sprawy polskiej.

3. Finał: Listopad 1918

Ostateczne odrodzenie państwa było możliwe dzięki masowym protestom i rewolucjom w Niemczech i Austro-Węgrzech, które doprowadziły do ich militarno-politycznej zapaści.

• Upadek Austro-Węgier: W październiku 1918 r. nastąpił rozpad monarchii Habsburgów. W Galicji władzę przejęła Polska Komisja Likwidacyjna (Kraków).
• Powrót Piłsudskiego: 10 listopada 1918 r. Józef Piłsudski, zwolniony z niemieckiego więzienia w Magdeburgu, przybył do Warszawy. Cieszył się on największym autorytetem i zaufaniem zarówno wśród żołnierzy, jak i w większości stronnictw politycznych (oprócz Endecji).
• 11 Listopada 1918: Rada Regencyjna (tymczasowy organ władzy w Królestwie Polskim) przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad wojskiem. Data ta, symbolizująca zakończenie I wojny światowej 🤝 i przejęcie władzy wojskowej przez polskiego Wodza, została przyjęta jako dzień odzyskania niepodległości.
• Konsolidacja Władzy: W kolejnych dniach Piłsudski przejął pełnię władzy cywilnej, powołując Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Jędrzeja Moraczewskiego. Polska przystąpiła do budowy administracji i walki o swoje granice.

📜 Notatka: Kształtowanie się Granicy Wschodniej Polski (1918–1921)

Kształtowanie się wschodniej granicy odrodzonej Polski było procesem długotrwałym, skomplikowanym i w dużej mierze zbrojnym ⚔️. W przeciwieństwie do granicy zachodniej, granica wschodnia nie została wytyczona na konferencji pokojowej, lecz była wynikiem konfliktów z nowo powstającymi państwami (Ukraina, Litwa) oraz z Rosją Radziecką.

1. Geneza Konfliktu

Wschodnie tereny byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów były zamieszkiwane przez mozaikę narodowości (Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Żydzi), z których każda dążyła do utworzenia własnych państw narodowych po upadku Rosji carskiej.

• Cel Polski: Wizja Józefa Piłsudskiego 🇵🇱 zakładała utworzenie federacji z Ukrainą i Litwą (koncepcja prometejska), by stworzyć bufor oddzielający Polskę od Rosji. Roman Dmowski 🇵🇱 dążył do włączenia tych ziem do Polski, w granicach sprzed rozbiorów, ale z mniejszościami narodowymi.
• Wrogowie: Głównymi przeciwnikami były Ukraina (o Lwów i Galicję Wschodnią) oraz przede wszystkim bolszewicka Rosja (ZSRS), dążąca do eksportu rewolucji na zachód.

2. Wojna Polsko-Ukraińska (1918–1919)

Konflikt rozpoczął się w Galicji Wschodniej o Lwów i tereny roponośne.

• Początek: Wybuch walk o Lwów (listopad 1918) po proklamowaniu Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL).
• Rozstrzygnięcie: Po ciężkich walkach i zaangażowaniu regularnej armii polskiej, cała Galicja Wschodnia (wraz ze Lwowem) została włączona do Polski. Ostateczne uznanie tego faktu przez Ententę nastąpiło w 1923 roku.

3. Wojna Polsko-Bolszewicka (1919–1921)

Był to decydujący ⚔️ i największy konflikt, który ukształtował granicę wschodnią.

Faza	Okres	Wydarzenia Kluczowe	Znaczenie
I. Ekspansja na Wschód	1919–Wiosna 1920	Wojska polskie przesuwają się na wschód, zajmując Wilno, Mińsk i znaczne obszary Białorusi.	Początkowy sukces polski, dążenie Piłsudskiego do granicy federalnej.
II. Ofensywa Kijowska	Wiosna 1920	Sojusz Piłsudski-Petlura (Ukraina). Zgoda na federację w zamian za wsparcie. Zajęcie Kijowa (maj 1920).	Porażka strategiczna: siły bolszewickie kontratakują, zmuszając Polaków do odwrotu.
III. Bitwa Warszawska	Sierpień 1920	Decydujące starcie – „Cud nad Wisłą” 😇. Wojska polskie pod dowództwem Piłsudskiego rozbijają Armię Czerwoną pod Warszawą i na Lubelszczyźnie.	Ocalenie niepodległości Polski i zatrzymanie marszu rewolucji komunistycznej na zachód.
IV. Kontrofensywa	Jesień 1920	Wojska polskie przechodzą do ofensywy, docierając do linii Mińsk–Żytomierz.	Ustanowienie linii frontu dogodnej do rokowań pokojowych.

4. Traktat Ryski (18 marca 1921)

Traktat zawarty w Rydze 🤝 zakończył wojnę polsko-bolszewicką i ostatecznie ustalił wschodnią granicę.

• Strony: Polska z jednej strony oraz Rosja Radziecka i Ukraińska SRR z drugiej.
• Przebieg Granicy: Polska otrzymała tereny na wschód od Lwowa, obejmujące większość Galicji Wschodniej, zachodnią część Wołynia oraz część Białorusi i Polesia. Granica była kompromisowa i przebiegała daleko na wschód od etnograficznej granicy Polski, ale na zachód od linii frontu z 1920 r.
• Konsekwencje:
  • Zwycięstwo Polski: Zapewnienie niepodległości, ale rezygnacja z koncepcji federacyjnej Piłsudskiego (porzucenie Ukrainy na rzecz ZSRS).
  • Podział Narodowości: Polska zyskała znaczne tereny z dużą liczbą mniejszości narodowych (Ukraińcy, Białorusini).
  • Utrata terytoriów: Traktat potwierdził przynależność Wilna do Litwy (choć faktycznie było ono pod kontrolą Polaków po buncie Żeligowskiego ⚔️ w 1920 r., co doprowadziło do utworzenia Litwy Środkowej, włączonej do Polski w 1922 r. – spór ten trwał do 1939 r.).

Ostateczna granica wschodnia, ukształtowana przez Traktat Ryski, przetrwała do ataku ZSRS na Polskę 17 września 1939 roku.

📜 Notatka: Kształtowanie się Granicy Zachodniej i Południowej Polski (1918–1921)

Kształtowanie granic II Rzeczypospolitej na zachodzie i południu, w przeciwieństwie do granicy wschodniej, odbywało się głównie na drodze dyplomatycznej podczas konferencji pokojowej w Paryżu oraz poprzez plebiscyty i powstania zbrojne.

1. Granica Zachodnia (z Niemcami) 🇩🇪

Granica z Niemcami została ukształtowana głównie przez postanowienia Traktatu Wersalskiego (28 czerwca 1919 r.) oraz przez sukcesy powstańcze i plebiscyty.

A. Traktat Wersalski

Traktat z góry przyznawał Polsce:

• Wielkopolskę: Większość terytorium Wielkopolski została włączona do Polski dzięki Powstaniu Wielkopolskiemu ⚔️ (grudzień 1918 – luty 1919). Traktat jedynie usankcjonował ten fakt.
• Pomorze Gdańskie: Polsce przyznano pas Pomorza, co zapewniło dostęp do Morza Bałtyckiego 🌊 (tzw. korytarz pomorski). Sam Gdańsk (z uwagi na przewagę ludności niemieckiej) został przekształcony w Wolne Miasto Gdańsk pod protektoratem Ligi Narodów.
• Część Prus Wschodnich: Traktat przewidywał przeprowadzenie plebiscytu (głosowania) w Prusach Wschodnich (Warmii i Mazurach).

B. Plebiscyty i Powstania

• Plebiscyt na Warmii i Mazurach (Lipiec 1920): Z powodu trwającej wojny polsko-bolszewickiej i silnej niemieckiej propagandy, Polacy przegrali plebiscyt. Polska uzyskała jedynie kilka gmin.
• Górny Śląsk: O przynależności tego kluczowego okręgu przemysłowego (kopalnie, huty) zadecydowały plebiscyt i zbrojne zrywy.
  • Powstania Śląskie (1919, 1920, 1921): W reakcji na niemiecki terror, Polacy trzykrotnie sięgnęli po broń. III Powstanie Śląskie (maj–lipiec 1921), dowodzone przez Wojciecha Korfantego, było najsilniejsze i zadecydowało o włączeniu do Polski najcenniejszej, uprzemysłowionej części Górnego Śląska (z Katowicami, Chorzowem).

2. Granica Południowa (z Czechosłowacją) 🇨🇿

Granica na południu, wzdłuż Karpat i Sudetów, była mniej sporna, ale doszło do poważnego konfliktu o Śląsk Cieszyński.

• Śląsk Cieszyński: Był to najważniejszy punkt sporny. Obszar ten, zamieszkany głównie przez Polaków, był jednocześnie kluczowy ze względu na bogate złoża węgla i ważną linię kolejową (łączącą Czechy ze Słowacją).
• Konflikt Zbrojny: W styczniu 1919 r. wojska czeskie niespodziewanie zaatakowały polskie oddziały, zajmując znaczną część Śląska Cieszyńskiego.
• Decyzja Rady Ambasadorów (1920): Spór został rozstrzygnięty przez mocarstwa Ententy, które zdecydowały o podziale Śląska Cieszyńskiego (wbrew obietnicy plebiscytu). Polska otrzymała wschodni, czeski zachodni (obejmujący bogate tereny przemysłowe i kolej). Decyzja ta była odczuwana w Polsce jako krzywdząca 💔 i stała się źródłem napięć polsko-czechosłowackich na całe dwudziestolecie.

3. Granica Południowo-Zachodnia (Spisz i Orawa)

Spory terytorialne dotyczyły również rejonu Spisza i Orawy ⛰️, które były zamieszkane przez ludność góralską.

• W wyniku kolejnego sporu z Czechosłowacją, Rada Ambasadorów także w tym przypadku dokonała podziału, przyznając Polsce niewielkie fragmenty tych terenów (część plebiscytowych terenów w 1920 r.). Mimo przewagi ludności polskiej, większość spornych ziem przypadła Czechosłowacji.

📜 Notatka: Rządy Parlamentarne w Polsce (1919–1926)

Okres rządów parlamentarno-gabinetowych w II Rzeczypospolitej trwał od uchwalenia Małej Konstytucji (1919 r.) do zamachu majowego 💥 (1926 r.). Był to czas intensywnej demokratyzacji, ale także głębokiej niestabilności politycznej i kryzysów gospodarczych.

1. Podstawy Prawne

• Mała Konstytucja (Luty 1919): Ustanowiła ustrój republikański i wprowadziła rządy parlamentarne. Najwyższą władzę otrzymał Sejm, wybierany w pięcioprzymiotnikowych wyborach (równe, tajne, bezpośrednie, powszechne, proporcjonalne). Funkcję Naczelnika Państwa (tymczasowej głowy państwa) pełnił Józef Piłsudski.
• Konstytucja Marcowa (Marzec 1921): Ostatecznie ugruntowała ustrój demokracji parlamentarnej.
  • Zasada Suwerenności Narodu: Wszelka władza pochodzi od narodu.
  • Przewaga Władzy Ustawodawczej (Sejmu): Sejm i Senat miały dominującą pozycję. Władza wykonawcza (Prezydent i Rząd) była całkowicie zależna od woli większości parlamentarnej.
  • Słaba Pozycja Prezydenta: Prezydent (wybierany przez Zgromadzenie Narodowe) miał głównie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a do większości swoich działań potrzebował kontrasygnaty (podpisu) odpowiedniego ministra.

2. Charakterystyka Życia Politycznego

• Fragmentacja Partyjna: Życie polityczne charakteryzowało się dużą liczbą partii i stronnictw (od skrajnej prawicy po skrajną lewicę oraz partie mniejszości narodowych). Żadna partia nie była w stanie samodzielnie rządzić.
• Koalicje Gabinetowe: Rządy były formowane jako niestabilne koalicje, które często rozpadały się na tle sporów ideologicznych, personalnych lub ekonomicznych. W ciągu 7 lat (1919–1926) powołano 14 różnych gabinetów 💔.
• Kryzysy: Niestabilność utrudniała prowadzenie długofalowej polityki i zwalczanie kryzysów:
  • Wojna polsko-bolszewicka (1920 r.)
  • Hiperinflacja i kryzys gospodarczy (1923 r.)

3. Sukcesy Okresu Parlamentarnego

Mimo chronicznej niestabilności, okres ten przyniósł kluczowe osiągnięcia w budowie państwowości:

• Odbudowa Państwa: Zbudowanie jednolitej administracji, waluty (reforma walutowa Władysława Grabskiego 💰 w 1924 r. – wprowadzenie złotego) i systemu prawnego.
• Zjednoczenie Terytorialne: Wyznaczenie i obrona granic państwa (w tym zwycięstwo w wojnie polsko-bolszewickiej).
• Demokracja: Stworzenie i ugruntowanie instytucji demokratycznych i wolności obywatelskich.
• Pierwsza Prezydentura: Wybór pierwszego prezydenta – Gabriela Narutowicza w 1922 r. (który został tragicznie zamordowany kilka dni po wyborze).

4. Zmierzch Demokracji Parlamentarnej

Niemożność stabilnego rządzenia i utrzymujący się kryzys zrodziły w społeczeństwie przekonanie o niewydolności systemu parlamentarnego.

• Poczucie Chaosu: Częste zmiany rządów (premierzy trwali na stanowiskach często tylko kilka miesięcy) i upolitycznienie życia publicznego prowadziły do demoralizacji społeczeństwa i tęsknoty za „silną ręką” 💪.
• Stanowisko Piłsudskiego: Józef Piłsudski – zrażony do chaosu politycznego i uważający, że demokracja parlamentarna zagraża bezpieczeństwu państwa, stopniowo wycofywał się z polityki, by w końcu dokonać interwencji.
• Zamach Majowy (Maj 1926): Józef Piłsudski przeprowadził zbrojny zamach stanu (przewrót majowy). Jego celem była sanacja (uzdrowienie) życia publicznego i wzmocnienie władzy wykonawczej. Wydarzenie to położyło kres rządom parlamentarnym w ich czystej formie, wprowadzając rządy autorytarne i jednostkowe.

📜 Notatka: Zamach Józefa Piłsudskiego i Rządy Sanacji (1926–1939)

Zamach majowy (przewrót majowy) w 1926 roku położył kres demokracji parlamentarnej w Polsce. Rozpoczął się trwający do 1939 roku okres rządów autorytarnych, nazywanych Sanacją (łac. sanatio – uzdrowienie), której celem było uzdrowienie życia politycznego i wzmocnienie państwa.

1. Zamach Majowy (Maj 1926)

• Przyczyny:
  • Niezadowolenie Piłsudskiego 💔: Naczelnik uważał, że chroniczna niestabilność i korupcja rządów parlamentarnych (14 gabinetów w 7 lat) zagrażają bezpieczeństwu niepodległego państwa.
  • Kryzys Polityczny: Bezpośrednią iskrą było powołanie prawicowo-chadeckiego rządu pod przewodnictwem Wincentego Witosa (chłopa i lidera PSL „Piast”), który był ostro krytykowany przez Piłsudskiego.
  • Poparcie Społeczne: Chaos polityczny i kryzys gospodarczy (1926) stworzyły tęsknotę za „silną ręką” 💪 i poparcie dla Piłsudskiego w kręgach wojskowych, socjalistycznych i części inteligencji.
• Przebieg:
  • 12 maja 1926: Oddziały wojskowe wierne Józefowi Piłsudskiemu wyruszyły na Warszawę. Prezydent Stanisław Wojciechowski i rząd opuścili stolicę.
  • Walki: Doszło do trzech dni zbrojnych walk ⚔️ w Warszawie między wojskami rządowymi a oddziałami marszałka (ponad 300 zabitych).
  • Rezygnacja: Prezydent Wojciechowski i rząd Witosa podali się do dymisji, aby uniknąć dalszego rozlewu krwi.
• Skutek: Formalnie Piłsudski przejął władzę, a demokracja parlamentarna została obalona.

2. Charakter Rządów Sanacji

Sanacja była autorytarnym, lecz nie totalitarnym reżimem. Zachowała część demokratycznych fasad (parlament, wybory), ale władza była skoncentrowana w rękach Józefa Piłsudskiego (jako Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i faktycznego decydenta) oraz jego współpracowników.

A. Konsolidacja Władzy i Zmiany Ustrojowe

• Nowela Sierpniowa (1926): Nowelizacja Konstytucji Marcowej, która wzmocniła władzę Prezydenta (m.in. prawo do rozwiązania Sejmu i wydawania rozporządzeń z mocą ustawy).
• BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem): Utworzony w 1928 r. – nie był partią polityczną, lecz aparaturą propagandowo-wyborczą Sanacji, mającą zapewniać rządowi większość w Sejmie.
• Konstytucja Kwietniowa (1935): Ostateczne zniszczenie ustroju parlamentarnego. Wprowadziła ustrój prezydencki i autorytarny. Władza została scentralizowana w osobie Prezydenta, odpowiedzialnego jedynie przed Bogiem i historią (zasada „wódz narodu”).

B. Polityka Wewnętrzna i Represje

• Proces Brzeski (1930): W celu eliminacji opozycji przed wyborami (które miały dać większość BBWR), aresztowano i osądzono liderów opozycyjnego sojuszu Centrolew (m.in. Witosa i Korfantego). Byli oni przetrzymywani w twierdzy w Brześciu ⛓️. Proces ten był symbolem łamania praworządności.
• Czynnik Wojskowy: Armia i jej oficerowie (tzw. grupa pułkowników) odgrywali dominującą rolę w życiu politycznym.
• Centralny Obóz Pracy w Berezie Kartuskiej (od 1934): Utworzony jako miejsce odosobnienia dla przeciwników politycznych i osób „zagrażających bezpieczeństwu państwa” (bez formalnego wyroku sądu), co było kolejnym elementem represji autorytarnych.

3. Okres Po Śmierci Piłsudskiego (1935–1939)

• Śmierć Marszałka (Maj 1935): Śmierć Piłsudskiego wstrząsnęła systemem Sanacji. Brakowało autorytetu, który zdołałby utrzymać jedność obozu.
• Rozpad Obozu: Sanacja podzieliła się na rywalizujące frakcje:
  • „Grupa Zamkowa” (cywilni współpracownicy Prezydenta Ignacego Mościckiego).
  • „Grupa Pułkowników” (wojskowi, m.in. Edward Rydz-Śmigły).
• OBN (Obóz Zjednoczenia Narodowego, 1937): Utworzony przez Śmigłego w celu konsolidacji obozu i budowy silnego, wodzowskiego państwa, ale nie odzyskał dawnego wpływu BBWR.

Rządy Sanacji zakończyły się wraz z wybuchem II wojny światowej 1 września 1939 roku.

📜 Notatka: Gospodarka II Rzeczypospolitej (1918–1939)

Gospodarka II Rzeczypospolitej była obciążona ogromnymi wyzwaniami wynikającymi z odzyskania niepodległości, zniszczeń wojennych oraz dziedzictwa trzech zaborów. Okres ten charakteryzował się procesem unifikacji zróżnicowanych regionów, walką z kryzysami oraz próbami modernizacji.

1. Dziedzictwo Zaborów i Proces Unifikacji

Największym wyzwaniem było zintegrowanie gospodarcze ziem, które przez 123 lata rozwijały się w ramach odrębnych, rywalizujących imperiów.

• Trzy Różne Obszary:
  • Zabór Pruski: Najnowocześniejsze, rolnictwo 🌾 na wysokim poziomie i rozwinięta spółdzielczość. Był najlepiej skomunikowany z rynkiem niemieckim.
  • Zabór Rosyjski (Kongresówka): Najbardziej uprzemysłowiony (Łódź, Zagłębie Dąbrowskie), ale słabo rozwinięte rolnictwo. Był silnie zintegrowany z rynkiem rosyjskim, który nagle stracił.
  • Zabór Austriacki (Galicja): Region najbiedniejszy 💔 i najbardziej zacofany, z przeludnioną wsią i słabym przemysłem (z wyjątkiem ropy naftowej).
• Brak Infrastruktury: Ziemie te były połączone promieniście ze stolicami zaborców (Berlin, Wiedeń, Moskwa), a nie ze sobą. Brakowało spójnych linii kolejowych, dróg i jednolitej sieci energetycznej wewnątrz kraju.
• Różnice: Istniały trzy różne systemy prawne, trzy waluty (marka polska pożyczkowa, rubel, korona austriacka) i zróżnicowane systemy miar i wag.

2. Kluczowe Reformy i Kryzysy

A. Konsolidacja Finansowa

• Reforma Walutowa (1924): Przeprowadzona przez premiera Władysława Grabskiego 🧑‍💼. Zlikwidowano hiperinflację. Wprowadzono złotego 💰 jako stabilną walutę i utworzono Bank Polski (jako bank emisyjny).

B. Kryzysy Gospodarcze

• Kryzys Po Wojnie (1920–1923): Związany z odbudową po zniszczeniach wojennych i hiperinflacją. Zakończony reformą Grabskiego.
• Wielki Kryzys (1929–1935): Polska była silnie dotknięta globalnym kryzysem. Nastąpił gwałtowny spadek cen artykułów rolnych i przemysłowych oraz drastyczny wzrost bezrobocia (sięgający ponad 40% w miastach). Rząd polski zwalczał kryzys głównie poprzez deflację (ograniczanie wydatków i cen), co przedłużyło recesję.
• „Nożyce Cen”: Zjawisko drastycznego spadku cen artykułów rolnych przy względnie wyższych cenach artykułów przemysłowych, co uderzyło w chłopów i pogłębiło biedę na wsi.

3. Próby Modernizacji i Inwestycje Centralne

W drugiej połowie lat 30. XX w. rządy Sanacji postawiły na interwencjonizm państwowy w celu zbrojeń i modernizacji kraju.

• Budowa Gdyni: Największy sukces gospodarczy. W obliczu niepewnego statusu Wolnego Miasta Gdańska, podjęto decyzję o budowie od podstaw nowoczesnego portu 🚢 i miasta w Gdyni. Budowa ukończona w rekordowym tempie, a Gdynia stała się największym i najnowocześniejszym portem na Bałtyku.
• Centralny Okręg Przemysłowy (COP): Inicjatywa wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego (od 1937 r.).
  • Cel: Stworzenie w centralnej Polsce, z dala od granic (tzw. „trójkąt bezpieczeństwa”), nowoczesnego kompleksu przemysłu zbrojeniowego ⚙️ i ciężkiego.
  • Efekt: Inwestycja ta miała kolosalne znaczenie dla walki z bezrobociem (zwłaszcza w Galicji) oraz dla rozwoju polskiej obronności.

4. Polityka Agrarna i Struktur Rolnych

Polska była w przeważającej mierze państwem rolniczym (ok. 65% ludności żyło na wsi).

• Reforma Rolna: Ustawa o reformie rolnej (1925) przewidywała parcelację (podział) wielkiej własności ziemskiej i przekazywanie ziemi chłopom. Reforma postępowała bardzo powoli, głównie z powodów politycznych i braku środków na odszkodowania.
• Przeludnienie Wsi: Niska produktywność i duża liczba ludności na wsi prowadziły do masowej emigracji zarobkowej 🚢 (zwłaszcza do USA i Francji).
• Nieefektywność: Rolnictwo charakteryzowało się rozdrobnieniem, zacofaniem technologicznym (zwłaszcza na wschodzie) i niską efektywnością.

Gospodarka II RP, mimo heroicznych wysiłków i widocznych sukcesów w budowie infrastruktury i przemysłu, nie zdołała w pełni przezwyciężyć dziedzictwa rozbiorów i skutków Wielkiego Kryzysu przed wybuchem II wojny światowej.

📜 Notatka: Społeczeństwo II Rzeczypospolitej (1918–1939)

Społeczeństwo II Rzeczypospolitej było niezwykle zróżnicowane, zarówno pod względem narodowościowym, jak i klasowym oraz regionalnym. Odrodzona Polska musiała zmierzyć się z wyzwaniami integracji ludności po 123 latach zaborów.

1. Struktura Narodowościowa – Państwo Wielonarodowe 🌍

Polska była państwem wielonarodowym. Polacy stanowili wprawdzie większość, ale liczne mniejszości narodowe miały znaczący udział w populacji (szacunkowo 30–35% ludności).

Mniejszość	Udział w Populacji (ok.)	Rozmieszczenie	Napięcia
Ukraińcy 🇺🇦	ok. 14–15%	Głównie w Galicji Wschodniej i na Wołyniu (południowy wschód).	Największa mniejszość. Rosły napięcia na tle dążeń niepodległościowych i polityki polonizacyjnej.
Żydzi 🇮🇱	ok. 8–10%	Głównie w miastach i miasteczkach (tzw. sztetlach).	Problemy na tle kulturowym, ekonomicznym i wzrostu antysemityzmu (zwłaszcza w latach 30.).
Białorusini	ok. 4–5%	Północny wschód (Polesie, Nowogródczyzna).	Najsłabiej zorganizowani politycznie, poddawani polonizacji.
Niemcy 🇩🇪	ok. 2–3%	Głównie w Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku.	Bardzo dobrze zorganizowani, często wspierani przez III Rzeszę; źródło stałych napięć na zachodzie.

• 
  Polityka Wobec Mniejszości: Polska podpisała Mały Traktat Wersalski (1919), który gwarantował mniejszościom prawa. Mimo to, polityka państwa wahała się między asymilacją a próbami polonizacji (szczególnie Ukraińców i Białorusinów), co było źródłem wewnętrznych konfliktów.

2. Struktura Społeczno-Zawodowa

Społeczeństwo było silnie zróżnicowane i hierarchiczne. Polska pozostawała w większości krajem rolniczym.

• Chłopi 🌾: Stanowili najliczniejszą klasę (ok. 65% ludności). Byli zróżnicowani regionalnie (najbogatsi w Wielkopolsce, najbiedniejsi w Galicji). Borykali się z przeludnieniem wsi, rozparcelowaniem gruntów i „nożycami cen” (niskie ceny żywności, wysokie ceny produktów przemysłowych).
• Robotnicy ⚙️: Stanowili ok. 20–25% ludności. Silnie zorganizowani w związki zawodowe i partie socjalistyczne (PPS), szczególnie w Zagłębiu Dąbrowskim i Łodzi. Najsilniej dotknięci bezrobociem w czasie Wielkiego Kryzysu.
• Inteligencja i Klasa Średnia 🧑‍💼: Wzrost ich znaczenia (urzędnicy, nauczyciele, lekarze, inżynierowie) był związany z budową aparatu państwowego. Po 1926 r. inteligencja stała się kluczowym elementem wspierającym Sanację. W ich szeregach trwał spór o przyszły kształt Polski.
• Ziemiaństwo/Arystokracja: Choć stracili część dawnej potęgi, zachowali znaczny wpływ polityczny i ekonomiczny (głównie prawica i konserwatyści).

3. Zróżnicowanie Regionalne i Kulturowe

Po 123 latach zaborów istniały ogromne różnice w poziomie życia, organizacji i mentalności ludności:

• Zabór Pruski: Najwyższa kultura rolna, dyscyplina, najniższy analfabetyzm, ale też najwyższe oczekiwania wobec państwa.
• Zabór Rosyjski: Największy chaos prawny i organizacyjny, ale też największa świadomość polityczna (Warszawa, Łódź).
• Zabór Austriacki (Galicja): Największy analfabetyzm i bieda 💔, ale jednocześnie największa swoboda polityczna (autonomia) i silne ośrodki kulturalne (Kraków, Lwów).

4. Wyzwania Społeczne

• Analfabetyzm: Mimo intensywnej walki (szczególnie w zaborze rosyjskim i Galicji), wskaźnik analfabetyzmu był wysoki (w 1921 r. ok. 33%).
• Migracje: Wewnętrzne migracje ze wsi do miast i emigracja zarobkowa do USA, Francji i Ameryki Południowej (wywołane przeludnieniem wsi).
• Kultura Masowa: Pomimo problemów, rozwijała się kultura masowa (radio, kino) i postępowała modernizacja obyczajów, zwłaszcza w dużych miastach.

Społeczeństwo II RP, mimo wewnętrznych podziałów, zdołało w krótkim czasie zintegrować się wokół idei państwa narodowego, co było kluczowe dla obrony niepodległości.

📜 Notatka: Osiągnięcia II Rzeczypospolitej (1918–1939)

Mimo ogromnych wyzwań wynikających z zaborów, zniszczeń wojennych, niestabilności politycznej i kryzysów gospodarczych, II Rzeczpospolita w ciągu zaledwie 21 lat istnienia (1918–1939) zdołała osiągnąć fundamentalne sukcesy w budowie i umacnianiu państwowości.

1. Osiągnięcia Państwotwórcze i Polityczne

• Odzyskanie Niepodległości (1918) 🇵🇱: Najważniejsze osiągnięcie – wykorzystanie klęski wszystkich trzech zaborców (Rosja, Niemcy, Austro-Węgry) do odtworzenia państwa.
• Ustalenie Granic: Skuteczna walka o granice, zwłaszcza zwycięstwo w wojnie polsko-bolszewickiej (1920) ⚔️, które obroniło niepodległość Polski i zatrzymało marsz komunizmu na zachód („Cud nad Wisłą”).
• Zjednoczenie Państwa: Integracja ziem z trzech różnych zaborów (różne systemy prawne, waluty, koleje, edukacja) w jeden organizm państwowy, co było tytanicznym wysiłkiem administracyjnym i prawnym.
• Ustanowienie Demokracji: Uchwalenie Konstytucji Marcowej (1921), która ustanowiła ustrój demokratycznej republiki i wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego (w tym dla kobiet 🗳️).

2. Osiągnięcia Gospodarcze i Infrastrukturalne

• Reforma Walutowa (1924): Przeprowadzona przez Władysława Grabskiego. Zlikwidowanie hiperinflacji i wprowadzenie stabilnej waluty – złotego 💰 oraz powołanie Banku Polskiego. Było to kluczowe dla odbudowy zaufania do państwa.
• Budowa Gdyni: Stworzenie od podstaw nowoczesnego portu 🚢 i miasta w Gdyni w rekordowo krótkim czasie. Gdynia stała się symbolem ambicji gospodarczych Polski i zapewniła jej niezależny dostęp do morza, uniezależniając od Wolnego Miasta Gdańska.
• Centralny Okręg Przemysłowy (COP): Utworzony z inicjatywy Eugeniusza Kwiatkowskiego (od 1937 r.). Była to największa inwestycja państwowa, mająca na celu uprzemysłowienie najbiedniejszych regionów (walka z bezrobociem) i wzmocnienie przemysłu zbrojeniowego 🛡️ w bezpiecznym rejonie kraju.
• Rozwój Transportu: Unifikacja i rozbudowa sieci kolejowej 🚂, budowa dróg oraz stworzenie polskiej floty handlowej i pasażerskiej (m.in. na Atlantyku).

3. Osiągnięcia Społeczne i Kulturalne

• Rozwój Oświaty: Wprowadzenie obowiązku szkolnego i budowa jednolitego systemu edukacji. Znaczne zmniejszenie analfabetyzmu (zwłaszcza na wschodzie i w Galicji).
• Nauka i Kultura: Pomimo trudności, nastąpił rozkwit nauki (matematycy ze Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) i kultury. Powstały wielkie dzieła literackie (Tuwim, Wierzyński, Witkacy) i artystyczne (Szkoła Sopotowa, formiści).
• Emancypacja Kobiet: Kobiety masowo wchodziły na rynek pracy i do życia publicznego. Oprócz praw wyborczych, zyskiwały dostęp do wyższego wykształcenia i zawodów (prawo, medycyna).
• Tworzenie tożsamości: Sukcesem było utworzenie wspólnej, ponadregionalnej świadomości narodowej (symbolizowanej m.in. przez postać Piłsudskiego i hymn), mimo ogromnego zróżnicowania regionalnego i etnicznego.

📜 Notatka: Polityka Zagraniczna II Rzeczypospolitej (1918–1939)

Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej była podyktowana jej geopolitycznym położeniem między dwoma potężnymi i rewizjonistycznymi sąsiadami: Niemcami (później III Rzeszą) na zachodzie i Rosją Radziecką (ZSRS) na wschodzie. Głównym celem było utrzymanie niepodległości i integralności terytorialnej 🇵🇱.

1. Faza Kształtowania Granic (1918–1921)

W tym okresie priorytetem było uzyskanie międzynarodowego uznania i obrona granic poprzez działania militarne i dyplomatyczne.

• Paryska Konferencja Pokojowa (1919): Reprezentacja polska (Dmowski, Paderewski) zapewniła Polsce korzystne, choć niepełne, granice na zachodzie (uznanie Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego – bez Gdańska, decyzja o plebiscytach).
• Sojusz z Francją (1921): Zawarcie polsko-francuskiego sojuszu wojskowego 🤝, który był filarem polskiej polityki bezpieczeństwa w latach 20. W zamian za gwarancje militarne Polska miała wesprzeć Francję w razie ataku Niemiec.
• Traktat Ryski (1921): Zakończenie wojny polsko-bolszewickiej i ustalenie granicy wschodniej. Było to zwycięstwo militarne, ale jednocześnie zrezygnowanie z koncepcji federacyjnej Piłsudskiego (porzucenie wolnej Ukrainy i Białorusi na rzecz ZSRS).

2. Polityka Równowagi (Lata 20. i Początek Lat 30.)

Po ustaleniu granic, polska polityka dążyła do zabezpieczenia się przed ewentualnym sojuszem niemiecko-radzieckim (co faktycznie miało miejsce w Rapałło w 1922 r. i było stałym zagrożeniem).

• Pakt w Locarno (1925): Traktat gwarantujący nienaruszalność zachodnich granic Niemiec (z Francją i Belgią), ale nie gwarantujący nienaruszalności granicy polsko-niemieckiej 💔. Fakt ten poważnie osłabił pozycję Polski i zaufanie do Francji.
• „Polityka Dwóch Koni” (Od 1932/1934): Po dojściu Józefa Piłsudskiego i Józefa Becka (minister spraw zagranicznych od 1932) do decydującego głosu w polityce zagranicznej, wprowadzono zasadę równych, bezwzględnie utrzymywanych relacji zarówno z Niemcami, jak i z ZSRS.
  • Pakt o nieagresji z ZSRS (1932): Zapewniał minimum bezpieczeństwa na wschodzie.
  • Deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami (1934): Znormalizowała stosunki z III Rzeszą i miała rozbić front antypolski.

3. Okres Pogarszającej się Sytuacji (Druga Połowa Lat 30.)

Po śmierci Piłsudskiego (1935) i w obliczu narastającej agresji III Rzeszy, polityka równowagi uległa wyczerpaniu. Polska znalazła się pod presją.

• Brak Współpracy z Czechosłowacją: Z powodu sporu o Śląsk Cieszyński 🇨🇿 i braku woli politycznej, Polska nie stworzyła wspólnego frontu z Czechosłowacją przeciwko Niemcom.
• Anschluss Austrii (1938): Sukces Hitlera i bierność Zachodu zwiększyły zagrożenie dla Polski.
• Zajęcie Zaolzia (Październik 1938): Po układzie monachijskim i zgodzie Zachodu na podział Czechosłowacji, Polska, pod hasłem „odzyskania” historycznych ziem, zajęła Zaolzie 💔 (sporna część Śląska Cieszyńskiego). Akcja ta, choć popularna w kraju, osłabiła pozycję międzynarodową Polski.
• Odrzucenie Żądań Hitlera (1938/1939): Hitler zaczął domagać się przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy i zezwolenia na budowę eksterytorialnej autostrady przez Pomorze. Polska odrzuciła te żądania.

4. Sojusze Obronné (1939)

W odpowiedzi na otwartą agresję Hitlera, Polska zaczęła szukać gwarancji na Zachodzie.

• Gwarancje Brytyjskie i Francuskie (Wiosna 1939): Po zajęciu przez Hitlera reszty Czechosłowacji, Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości. Ostatecznie sojusze militarne z Francją (wznowiony) i Wielką Brytanią zostały podpisane latem 1939 r.
• Pakt Ribbentrop-Mołotow (Sierpień 1939): Podpisanie paktu o nieagresji 🤝 między III Rzeszą a ZSRS z tajnym protokołem 📜 o podziale stref wpływów w Europie Wschodniej (w tym rozbiór Polski). Pakt ten zlikwidował perspektywę polsko-radzieckiego sojuszu i otworzył Hitlerowi drogę do ataku.

Polityka zagraniczna II RP zakończyła się 1 września 1939 r., kiedy Polska została zaatakowana przez Niemcy, rozpoczynając II wojnę światową.

📜 Notatka: Polska w Przededniu II Wojny Światowej (1938–1939)

Okres bezpośrednio poprzedzający wybuch II wojny światowej (po Konferencji Monachijskiej w 1938 r.) był dla Polski czasem narastającej presji ze strony III Rzeszy, prób dyplomatycznych zabezpieczeń i intensywnych przygotowań militarnych, które ostatecznie okazały się niewystarczające.

1. Narastająca Presja Niemiecka

Po anszlusie Austrii i układzie monachijskim (wrzesień 1938), Hitler zwrócił się z żądaniami terytorialnymi i politycznymi do Polski.

• Żądania Hitlera: Niemcy domagały się:
  1. Przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy.
  2. Zezwolenia na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez polskie Pomorze (tzw. korytarz gdański), łączącej Rzeszę z Prusami Wschodnimi.
• Odrzucenie Żądań: Minister spraw zagranicznych Józef Beck konsekwentnie odrzucał te żądania 💔, uznając je za naruszające suwerenność i faktycznie prowadzące do uzależnienia Polski od Niemiec.

2. Polityka Sojusznicza i Gwarancje

W obliczu otwartej agresji Niemiec, Polska odeszła od polityki równowagi i zaczęła szukać gwarancji bezpieczeństwa na Zachodzie.

• Gwarancje Brytyjskie i Francuskie (Marzec–Kwiecień 1939): Wielka Brytania i Francja, zaniepokojone zajęciem reszty Czechosłowacji przez Hitlera, udzieliły Polsce publicznych gwarancji 🤝 nienaruszalności granic.
  • Traktat Sojuszniczy (Sierpień 1939): Ostatecznie 25 sierpnia 1939 r. podpisano polsko-brytyjski układ sojuszniczy, który potwierdzał wzajemną pomoc wojskową w przypadku agresji.
• Rozmowy z ZSRS: Polska prowadziła także nieudane rozmowy z ZSRS i mocarstwami zachodnimi w sprawie ewentualnego sojuszu obronnego, ale Związek Radziecki domagał się zgody na przemarsz wojsk radzieckich przez polskie terytorium, co Polska zdecydowanie odrzuciła.

3. Pakt Ribbentrop-Mołotow (Sierpień 1939)

Był to decydujący cios dla polskiej polityki bezpieczeństwa i bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny.

• Data: 23 sierpnia 1939 r.
• Treść: III Rzesza i Związek Radziecki (ZSRS) podpisały pakt o nieagresji.
• Tajny Protokół: Pakt zawierał tajny protokół 📜, w którym oba mocarstwa dokonały faktycznego rozbioru stref wpływów w Europie Wschodniej, wytyczając linię podziału w Polsce wzdłuż rzek San, Wisła i Narew.
• Skutek: Hitler uzyskał pewność neutralności ZSRS, co umożliwiło mu atak na Polskę bez obawy o wojnę na dwa fronty. Tym samym gwarancje zachodnie stały się osłabione politycznie.

4. Przygotowania Militarne i Społeczne

W przededniu wojny w Polsce panował silny opór społeczny wobec niemieckich żądań (postawa „Nie damy ani guzika”).

• Mobilizacja: Po podpisaniu Paktu Ribbentrop-Mołotow, Polska ogłosiła częściową, a 30 sierpnia powszechną mobilizację 🛡️.
• Niedostateczne Uzbrojenie: Mimo wysiłków i inwestycji (np. Centralny Okręg Przemysłowy – COP), polska armia była technologicznie zacofana w stosunku do Wehrmachtu (zwłaszcza w zakresie sił pancernych i lotnictwa).
• Stan Umysłu: W Polsce dominowało przekonanie o konieczności obrony i wiara w siłę sojuszu z Francją i Wielką Brytanią, co wzmocniło determinację narodu.

1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając tym samym II wojnę światową.